1
АҢЛАТМАЛЫ ЯҘЫУ
Уҡытыу туған (башҡорт) телендә алып барылған төп дөйөм белем биреү ойошмаларының 59 кластары өсөн эш программаһы һәр уҡыу йылында уҡыу предметының йөкмәткеһен, уҡытыуҙың
төп методик стратегияһын, «Туған (башҡорт) теле)» уҡыу предметы саралары ярҙамында
уҡыусыларҙы тәрбиәләү һәм үҫтереүен билдәләй.
Программаның норматив-хоҡуҡи нигеҙләнеше:
Рәсәй Федерацияһының конституцияһы;
« Рәсәй Федерацияһының мәғариф тураһындағы законы»
(29.12.2012.
№273-ФЗ)
(үҙгәрештәр һәм өҫтәмәләр менән);
«Рәсәй Федерацияһы халыҡтары телдәре тураһында» Законы (25.10.1991. № 1807-1 ФЗ)
(үҙгәрештәр һәм өҫтәмәләр менән);
«Төп дөйөм белем биреү Федераль дәүләт белем биреү стандарттары» (31. 05.2021 й. №
287);
Төп дөйөм белем биреүҙең өлгө төп дөйөм белем биреү программаһы (18.03.2022. №
1/22дөйөм белем биреү буйынса федераль уҡыу-уҡытыу берекмәһе ҡарары менән
раҫланған);
Өлгө тәрбиәүи программа (02.06.2020. № 2/20 дөйөм белем биреү буйынса федераль уҡыууҡытыу берекмәһе ҡарары менән раҫланған);
«Рәсәй Федерацияһы халыҡтарының туған телдәрен уҡытыу Концепцияһы» (2019 йылдың 1
октябрендә Рәсәй Федерацияһының Мәғариф Министрлығы коллегияһы ултырышында
раҫланған);
Башҡортостан Республикаһының конституцияһы;
Башҡортостан Республикаһының «Мәғариф тураһындағы» Законы (үҙгәрештәр һәм
өҫтәмәләр менән);
2021 – 2030 йылдарҙа «Башҡортостан Республикаһының дәүләт телдәрен һәм Башҡортостан
Республикаһы халыҡтарының туған телдәрен уҡытыу Концепцияһы» (30 декабрь
Башҡортостан Республикаһы Башлығы 2020 йылда № УГ-613 Ҡарары менән раҫланған)
Ғәбитова З. М. Уҡытыу туған (башҡорт) телдә алып барылған дөйөм белем биреү
ойошмаларының 5-11 кластары өсөн “Башҡорт теле” предметы буйынса белем биреү өлгө
программалары – Өфө: Китап, 2016.
«ТУҒАН (БАШҠОРТ) ТЕЛЕ» УҠЫУ ПРЕДМЕТЫНЫҢ
УҠЫУ ПЛАНЫНДАҒЫ УРЫНЫ
Төп дөйөм белем биреү Федераль дәүләт белем биреү стандарттарына ярашлы «Туған
(башҡорт) теле» уҡыу предметы «Туған тел һәм туған әҙәбиәт» предмет өлкәһенә ҡарай һәм уҡыу
планының мотлаҡ уҡый торған предметтар исемлегенә инә.
«Туған (башҡорт) теле» уҡыу предметын өйрәнеүгә төп дөйөм белем биреүҙең бөтә
кластарында аҙнаға 2 сәғәт бүленә. Биш йылға дөйөм 340 сәғәт 5,6,7,8,9 кластарҙа (68-әр сәғәт)
бүленә.
«ТУҒАН (БАШҠОРТ) ТЕЛЕ» УҠЫУ ПРЕДМЕТЫ
ПРОГРАММАҺЫНЫҢ ТӨП ЙӨКМӘТКЕҺЕ
5 класс
Тел тураһында дөйөм төшөнсә
Лингвистика тел тураһында фән.
Башҡорт теленең байлығы һәм тасуирлығы
2
Тел һәм телмәр
Тел һәм телмәр. Телдән һәм яҙма, монологик һәм диалогик телмәр, полилог. Телмәр
эшмәкәрлегенең төрҙәре (һөйләү, тыңлау, уҡыу, яҙыу), уларҙың үҙенсәлектәре.
Тормоштағы күҙәтеүҙәр, фәнни, әҙәби һәм фәнни-популяр әҙәбиәт һәм уҡыу нигеҙендә
телдән монологик телмәр ҡороу.
Уҡылған йә тыңланған тексты телдән һөйләү.
Лингвистик темаға (өйрәнгәндәр нигеҙендә) һәм тормош күҙәтеүҙәре нигеҙендәге
темаларҙағы диалогта ҡатнашыу.
Аудирования төрҙәре: һайлау, танышыу, ентекле. Уҡыу төрҙәре: өйрәнеү, танышыу, ҡарап
сығыу, эҙләнеү.
Телмәр мәҙәниәте
Милли телдәрҙең юғары формаһы булараҡ башҡорт теле һәм әҙәби башҡорт теле тураһында
аңлатма (дөйөм күҙҙаллау).
Яҡшы һәм дөрөҫ телмәрҙең төп күрһәткестәре (дөйөм күҙҙаллау). Әҙәби тел нормаларын
һаҡлау – дөрөҫ телмәр.
Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп орфоэпик нормалары. Дөрөҫ әйтеү нормалары.
Орфоэпик һүҙлектәрҙә тыйылған билдәләр.
Һүҙ мәғәнәһенең маркеры булараҡ баҫым.
Омографтар (терминды ҡулланмайынса): һүҙҙең мәғәнәүи маркеры булараҡ баҫым.
Орфоэпик норманың әйтелеш варианттары. Һүҙбәйләнеш кимәлендәге әйтелеш варианттары.
Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп лексик нормалары. Һүҙ ҡулланыуҙың төп нормалары:
һүҙҙе дөрөҫ һайлау, билдәләнгән предметҡа йә ысынбарлыҡ күренештәренә максималь тап килеүе.
Хәҙерге башҡорт әҙәби телендә исем, сифат, ҡылымды ҡулланыуҙың лексик нормалары.
Телмәрҙә исем, сифат, ҡылымдарҙы ҡулланыуҙың лексик нормалары стилистик вариантта (китап,
дөйөм ҡулланыш, аралашыу һәм ябай телдә).
Синоним, антоним, омонимдарҙы ҡулланыуҙа лексик нормалар (терминдарҙы
ҡулланмайынса, өйрәнеү кимәлендә).
Хәҙерге башҡорт әҙәби телендә исем, сифат, ҡылымдың ҡулланыуҙың лексик нормаларҙы
боҙоуҙың типик миҫалдары.
Телмәр этикет ҡағиҙәләре: нормалары һәм традициялары. Аралашыуҙа телмәр этикетының
нығынған формалары. Башҡорт телмәр этикетында мөрәжәғәт итеү. Башҡорт телендә мөрәжәғәт
итеү этикет нормаларының тарихы. Яңғыҙлыҡ исемдәр, туғанлыҡ атамалары, профессия, вазифа;
йәше һәм енес яғынан мөрәжәғәт итеүҙәрҙе ҡулланыу үҙенсәлектәре. Мөрәжәғәт итеү кешенең
тәрбиә кимәле, аралашыусыға мөнәсәбәте, эмоциональ торошоноң күрһәткесе. Официаль һәм
официаль булмаған телмәр ситуацияларында мөрәжәғәт итеү. Хәҙерге заманда таныш булмаған
кешегә мөрәжәғәт итеү формулары.
Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп грамматик нормалары.
Текст
Текст һәм уның төп билдәләре.
Телмәрҙең функциональ-мәғәнәүи төрө: һүрәтләү, хикәйәләү, фекерләү; уларҙың
үҙенсәлектәре.
Һөйләмдәрҙе һәм текстың өлөштәрен бәйләү саралары: һүҙ формаһы, тамырҙаш һүҙҙәр,
синонимдар, антонимдар, эйәлек алмаштары, һүҙҙәрҙең ҡабатланыуы.
Тексты мәғлүмәти эшкәртеү: текстың ябай һәм ҡатмарлы планы.
Телдең функциональ төрҙәре (дөйөм күҙҙаллау)
Телдең функциональ төрҙәре тураһында дөйөм төшөнсә (һөйләү телмәре, фукциональ
стилдәр, матур әҙәбиәт теле).
Тел системаһы
Фонетика. Графика. Орфоэпия
Өн һәм хәреф. Алфавит (ҡабатлау).
Һуҙынҡы һәм тартынҡы өндәрҙең системаһы.
Һуҙынҡы өндәрҙең дөрөҫ әйтелеше.
Тартынҡылыларҙың дөрөҫ әйтелеше һәм яҙылышы.
3
Өн һәм хәрефтәрҙең нисбәте. Һүҙгә фонетик анализ.
Ижек. Ижек төрҙәре.
Баҫым. Башҡорт һәм рус телдәрендә баҫым.
Лингвистиканың бүлеге булараҡ орфоэпия.
Орфография
Һүҙҙәрҙең һәм һүҙ формаларының дөрөҫ яҙылышы булараҡ орфография.
Лексикология
Лингвистиканың бүлеге булараҡ лексикология.
Һүҙҙәрҙең лексик мәғәнәһен аңлатыу (тамырҙаш һүҙҙәр һайлау, синоним һәм антонимдар
табыу); һүҙҙәрҙең мәғәнәләрен аңлатыу (контекст буйынса, аңлатмалы һүҙлек ярҙамында).
Бер һәм күп мәғәнәле һүҙҙәр.
Тура һәм күсмә һүҙҙәрҙең мәғәнәләре (ҡабатлау).
Һүҙҙәрҙең тематик төркөмө. Синонимдар. Антонимдар. Омонимдар.
Төрлө төрҙәге лексик һүҙлектәр (аңлатмалы һүҙлек, синоним, антоним, омоним һүҙлектәр)
һәм туған телдең һүҙлек байлығын үҙләштереүҙә уларҙың роле.
Һүҙгә лексик анализ (өйрәнеү кимәлендә).
Морфемика
Тел ғилеме бүлеге булараҡ морфемика.
Морфемика һәм һүҙьяһалыш
Һүҙҙең иң бәләкәй киҫәге булараҡ морфема.
Морфема төрҙәре.
Һүҙьяһалыш һәм һүҙҙең формаһы үҙгәреүе.
Һүҙҙең нигеҙе. Ялғау – форма барлыҡҡа килтереүсе морфема.
Тамыр, аффикстар – морфеманың төрҙәре.
Һүҙҙәрҙең тамыр морфемаларҙан һәм аффиксаль морфемаларҙан килеүе.
Морфология. Орфография
Грамматика бүлеге булараҡ морфология.
Һүҙҙәрҙең грамматик мәғәнәһе.
Һүҙҙең лексик-грамматик разряды булараҡ һүҙ төркөмдәре. Һүҙ төркөмдәрен
классификациялау принцибы.
Башҡорт телендә һүҙ төркөмдәренең системаһы.
Үҙаллы һәм ярҙамсы һүҙ төркөмдәре.
Яңғыҙлыҡ һәм ҡыҫҡартылған исемдәрҙе дөрөҫ яҙыу.
Сифат һәм ҡылымдарҙы өйрәнелгән орфограммалар менән дөрөҫ яҙыу.
Исем. Һүҙ төркөмө булараҡ исем.
Исемдәрҙең телмәрҙәге роле.
Уртаҡлыҡ һәм яңғыҙлыҡ исемдәр. Исемдәрҙең яһалышы.
Ялғауҙар ҡушылыу юлы менән исем яһалыу. Һүҙҙәрҙе ҡушыу юлы менән исем яһау.
Һүҙҙәрҙе парлау юлы менән исем яһалыу. Һүҙҙәрҙе бәйләү һәм ҡыҫҡартыу юлы менән исем яһалыу.
Исемдәргә морфологик анализ үткәреү.
Сифат. Һүҙ төркөмө булараҡ сифат.
Сифаттың телмәрҙәге роле.
Сифаттарҙың дөйөм грамматик билдәләре, морфологик билдәләре һәм синтаксик
функцияһы.
Сифатҡа морфологик анализ үткәреү.
Ҡылым . Һүҙ төркөмө булараҡ ҡылым.
Ҡылымдарҙың заман (үткән, хәҙерге, киләсәк), зат һәм һан менән үҙгәреше.
Ҡылым һөйкәлештәре (бойороҡ, хәбәр, шарт һәм теләк). Үҙ аллы һәм ярҙамсы ҡылымдар.
Тамыр һәм нигеҙ ҡылымдар. Ҡылымдарҙың яһалышы. Ҡылымдарҙың затлы формалары.
Синтаксис. Пунктуация
Лингвистика бүлеге булараҡ синтаксис һәм тыныш билдәләре. Һүҙбәйләнеш.
Синтаксис тураһында дөйөм төшөнсә. Тыныш билдәләре тураһында аңлатма. Тыныш
билдәләре һәм уларҙың функцияһы.
4
Һөйләм һәм һүҙбәйләнеш.
Һүҙбәйләнеш һәм уның билдәләре.
Һүҙбәйләнештә һүҙҙәрҙең бәйләнеү юлдары.
Һүҙбәйләнешкә синтаксик анализ.
Һөйләм
Хәбәр, һорау, өндәү һәм өндәү һөйләмдәрҙең мәғәнәүи һәм интонацион үҙенсәлектәре
(ҡабатлау).
Һөйләмдең баш киҫәктәре. Эйә менән хәбәр.
Йыйнаҡ һәм тарҡау һөйләмдәр.
Һөйләмдең эйәрсән киҫәктәре: аныҡлаусы, тултырыусы, хәлдәр.
Ябай ике составлы һөйләмдәргә синтаксик анализ.
Һөйләмдең тиң киҫәктәре
Тиң киҫәкле һөйләмдәр, уларҙың интонацион һәм пунктуацион үҙенсәлектәре.
Тиң киҫәкле һөйләмдәр. Һөйләмдәрҙә тиң киҫәктәрҙең булыу шарттары.Тиң киҫәктәрҙең
бәйләнеү юлдары. Тиң киҫәкле һөйләмдәрҙең интонацион һәм пунктуацион үҙенсәлектәре
Өндәш һүҙҙәр
Өндәш һүҙҙәр, уларҙың функцияһы. Өндәш һүҙле һөйләмдәрҙең интонацияһы.
Инеш һүҙ һәм инеш һөйләмдәр.
Өндәш һүҙ менән һөйләмдәҙең, интонация үҙенсәлектәре.
Өндәш һүҙ менән һөйләмдәрҙ, инеш һөйләмдәрҙә тыныш билдәләре.
Ҡушма һөйләм
Ҡушма һөйләмдәрҙәге ябай һөйләмдәрҙең интонация һәм ярҙамсы һүҙҙәр менән бәйләнеше.
Тура телмәр
Тура телмәрле һөйләмдәрҙә тыныш билдәләре.
Уҡыусыларҙың белемдәрен тикшереү һәм үтелгәндәрҙе ҡабатлау
Үтелгән материалдарҙы ҡабатлау, контроль эш яҙҙырыу, алынған белемдәрен коррекциялау
буйынса эштәр башҡарыу.
6 КЛАСС
Тел тураһында дөйөм төшөнсә
Башҡорт теле – Башҡортостан Республикаһының дәүләт теле.
Әҙәби тел тураһында аңлатма.
Тел һәм телмәр
Төрлө төрҙәге монологтар (хикәйәләү, һүрәтләү, фекер йөрөтөү).
Диалог төрҙәре: (диалог-аралашыу, диалог-фекер алышыу һ.б).
Телмәр мәҙәниәте
Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп орфоэпик нормалары (ҡабатлау).
Хәҙерге башҡорт теленең төп грамматик нормалары. Һүҙлектәрҙә һәм белешмәләрҙә
грамматик нормаларҙың варианттарын сағылдырыу. Башҡорт һәм башҡа телдәрҙәге исем,
фамияларҙы үҙгәртеү; географик объекттарҙың атамалары.
Телмәрҙә типик грамматик хаталар. Исем, сағыштырыу формаһында сифаттарҙы, ҡылым,
алмаш, һандарҙы ҡулланыу нормалары. Исем, уртаҡ, сифат, хәл ҡылымдарҙы, рәүеш һәм ярҙамсы
һүҙ төркөмдәрен ҡулланыу нормалары.
Хәҙерге башҡорт теленең төп лексик нормалары.
Килеп сығышы яғынан һүҙҙәрҙе айырыу: төп башҡорт һәм үҙләштерелгән һүҙҙәр; актив һәм
пассив һүҙлек запасына инеү яғынан айырыу: неологизмдар, иҫкергән һүҙҙәр (историзмдар һәм
архаизмдар); ҡулланышы яғынан һүҙҙәрҙе айырыу: дөйөм ҡулланылышлы һүҙҙәр һәм ҡулланыу
яғынан сикләнгән һүҙҙәр (диалект һүҙҙәре, терминдар, профессионализмдар, жаргон һүҙҙәр); һүҙҙең
стилистик биҙәлешен билдәләү.
Текста фразеологизмдар, афоризмдар, ҡанатлы һүҙҙәрҙе айырыу; фразеологизмдарҙы
ҡулланыу ситуацияларын характерлау.
Телмәр этикетының милли үҙенсәлектәре. Милли аралашыу этикетының нигеҙендә булыусы
аралашыу этикет принциптары. Аралашыуҙың башы һәм тамамлау, маҡтау һәм комплимент,
рәхмәт белдереү, ҡайғы уртаҡлашыу, тынысландырыуҙың этикет формалары.
5
Текст
Тексҡа мәғәнәүи анализ: уның композицион үҙенсәлектәре, микротема һәм абзацтар, текста
һөйләмдәрҙе бәйләү саралары һәм ысулдары.
Тексты мәғәнәүи ҡайтанан эшкәртеү.
Телмәр төрө булараҡ һүрәтләү. Кешенең тышҡы ҡиәфәтен һүрәтләү. Торлаҡты һүрәтләү.
Тәбиғәтте һүрәтләү. Торған ерҙе һүрәтләү.
Телдең функциональ төрлөлөгө
Рәсми йәки эш ҡағыҙҙары стиле. Ғариза. Расписка. Фәнни стиль. Һүҙлек мәҡәләһе. Фәнни
хәбәрҙәр.
Тел системаһы
Лексикология
Башҡорт теленең һүҙлек составы. Һүҙҙәрҙең килеп сығышы буйынса төркөмләнеүе: төп
башҡорт һүҙҙәре һәм үҙләштерелгән һүҙҙәр.
Башҡорт телендә дөйөм һәм тар ҡулланылышлы һүҙҙәр: диалектим, мпрофессиональ
һүҙҙәр.
Башҡорт теленең лексикаһы актив һәм пассив һүҙлек запасы күҙлегенән: иҫкергән
һүҙҙәр(историзм һәм архаизмдар), яңы һүҙҙәр (неологизмдар).
Фразеологик берәмектәр. Афоризмдар.
Һүҙьяһалыш. Орфография
Тел ғилеме бүлеге булараҡ һүҙьяһалыш.
Һүҙьяһалыш. Һүҙ составы. Тамыр һүҙ, һүҙҙең нигеҙе (яһалма һүҙ). Ялғауҙар һәм
уларҙың төрҙәре. Һүҙ яһаусы һәм үҙгәртеүсе ялғауҙар. Һүҙьяһалыш юлдары.
Телдә һүҙьяһалыш ысулдары.
Морфология. Орфография
Исем
Исемдәрҙең һан менән үҙгәреше. Күплек ялғауҙарының дөрөҫ яҙылышы.
Исемдәрҙең эйәлек заты. Эйәлек заты ялғауҙарының дөрөҫ яҙылышы.
Исемдәрҙең хәбәрлек заты. Исемдәрҙең килеш менән үҙгәреше.
Сифат
Сифаттарҙаң исем урынында килеүе һәм һөйләмдәге роле
Сифаттарҙың яһалышы. Төп һәм шартлы сифаттар.
Сифат дәрәжәләре. Сифаттарҙың дөрөҫ яҙылышы.
Синоним сифаттар.
Һан
Һан тураһында дөйөм төшөнсә. Ябай һәм ҡушма һандар.
Һан төркөмсәләре. Һандарҙың дөрөҫ яҙылышы.
Алмаш
Алмаш тураһында төшөнсә. Алмаш төркөмсәләре.
Алмаштарҙың килеш менән үҙгәреше.
Ҡылым
Ҡылым төркөмсәләре:
Исем ҡылым
Исем ҡылымдың мәғәнәһе һәм яһалышы. Исем ҡылымдың исемгә күсеүе. Исем ҡылымдың
исемгә оҡшаш яҡтары: һан, килеш, эйәлек заты менән үҙгәреүе. Исем ҡылымдың барлыҡ
һәм юҡлыҡ формаһы. Исем ҡылымдың һөйләмдәге роле.
Уртаҡ ҡылым
Уртаҡ ҡылымдарҙың мәғәнә һәм яһалышы. Уртаҡ ҡылымдың юҡлыҡ формаһы.
Сифат ҡылым
Сифат ҡылымдың мәғәнәһе. Сифат ҡылымдың заман формалары: 1) үткән заман сифат
ҡылым; 2) киләсәк заман сифат ҡылым; 3) хәҙерге заман сифат ҡылым.
Хәл ҡылым
Хәл ҡылымдың мәғәнәһе. Хәл ҡылымдың төрҙәре.
Ҡылым йүнәлештәре.
Ҡылым күләмдәре. Ҡылым рәүешлеге.
6
Рәүеш
Рәүеш тураһында төшөнсә. Рәүештең төркөмсәләре.
Рәүештең сифат менән оҡшаш һәм айырмалы яҡтары.
Рәүеш дәрәжәләре. Рәүештең яһалышы. Рәүештәрҙең дөрөҫ яҙылышы.
Ярҙамсы һүҙ төркөмдәре
Ярҙамсы һүҙ төркөмдәренә дөйөм характеристика
Ярҙамсы һүҙ төркөмдәренең үҙаллы һүҙ төркөмдәренән айыпмалыҡтары
Ярҙамсы һүҙ төркөмдәренең функцияһы
Ярҙамсы һүҙ төркөмдәренең яҙылышы
Теркәүес
Теркәүес тураһында төшөнсә. Теркәүестәрҙең бүленеше.
Теркәүестәрҙең дөрөҫ яҙылышы.
Бәйләүес
Бәйләүестәр тураһында дөйөм төшөнсә. Бәйләүестәрҙең бүленеше.
Киҫәксә
Киҫәксә тураһында төшөнсә. Киҫәксәләрҙең бүленеше.
Киҫәксәләрҙең дөрөҫ яҙылышы.
Мөнәсәбәт һүҙҙәр
Мөнәсәбәт һүҙҙәр тураһында төшөнсә.Мөнәсәбәт һүҙҙәрҙең телмәрҙәге роле.
Һөйләмдә мөнәсәбәт һүҙҙәрҙең интонацион һәм тыныш билдәләре яғынан айырыу.
Ымлыҡ
Ымлыҡ тураһында төшөнсә. Ымлыҡтарҙың дөрөҫ яҙылышы.
Оҡшатыу һүҙҙәре
Оҡшатыу һүҙҙәре тураһында төшөнсә.
Уҡыусыларҙың белемдәрен тикшереү һәм үтелгәндәрҙе ҡабатлау
Үтелгән материалдарҙы ҡабатлау, контроль эш яҙҙырыу, алынған белемдәрен коррекциялау
буйынса эштәр башҡарыу.
7 КЛАСС
Тел тураһында дөйөм төшөнсә
Башҡорт теле – беҙҙең туған телебеҙ
Тел, мәҙәниәт һәм халыҡ тарихының бәйләнеше.
Башҡорт теле – башҡорт халҡының милли теле, милли мәҙәниәтте сағылдырыусы форма.
Тел, мәҙәниәт һәм халыҡ тарихының бәйләнеше.
Тел һәм телмәр
Төрлө төрҙәге монологтар (хикәйәләү, һүрәтләү, фекер йөрөтөү) (ҡабатлау).
Диалог төрҙәре: эш-хәрәкәткә ниәтләндереү, фекер алышыу, мәғлүмәтте ҡабул итеү,
мәғлүмәтте еткереү.
Телмәр мәҙәниәте
Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп орфоэпик нормалары (ҡабатлау).
Хәҙерге башҡорт теленең төп грамматик нормалары (ҡабатлау). Һүҙлектәрҙә һәм
белешмәләрҙә грамматик нормаларҙың варианттарын сағылдырыу. Телмәрҙә типик грамматик
хаталар.
Терминдар һәм телмәр теүәллеге. Ғилми һәм публицистик телмәр стилендә терминдарҙың
ҡулланыу нормалары. Публицистикала терминдарҙы ҡулланыу үҙенсәлектәре.
Терминдарҙы ҡулланыуға бәйле типик телмәр хаталары.
Башҡорт телендә ярашыу һәм башҡарылыу осраҡтарындағы ауырлыҡтар. Хәбәр менән
эйәнең яраҡлашыуында типик грамматик хаталар. Яраҡлашыу һәм башҡарылыуҙа типик
грамматик хаталар. Хәҙерге грамматик һүҙлек һәм белешмәләрҙә грамматик нормаларҙың
варианттарын сағылдырыу.
Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп стилистик нормалары. Телмәрҙә типик синтаксик
хаталар. Ҡушма һөйләмдәр, инеш һүҙҙәр һәм инеш һөйләмдәр менән, айырымланған киҫәктәр һәм
тура телмәрле һөйләмдәр төҙөүҙә типик хаталар.
Аралашыуҙа башҡорт этикет телмәр манераһы. Тупаҫ һүҙҙәр, фразаларҙа ҡулланыуҙаы
7
тыйыу. Аралашыуҙа ҡәтғилекте ҡулланмау. Һүҙһеҙ аралашыу этикеты. Һүрәтләү жестарын
ҡулланыу этикеты.
Текст
Телмәр әҫәре булараҡ текст. Текстың төп билдәләре (дөйөмләштереү).
Тексты мәғлүмәти эшкәртеү: текст планы (ябай, ҡатмарлы (ҡабатлау); атама, һорау,
тезислы); текстың төп һәм икенсел мәғлүмәте.
Текста һөйләмдәрҙең бәйләнеш ысулдары һәм саралары (дөйөмләштереү). Текста тел
һүрәтләү саралары: фонетик, һүҙъяһалыш, лексик (дөйөмләштереү).
Телдең функциональ төрлөлөгө
Публицистик стиль: ҡулланыу сфераһы, төп бурыс (теге йәки был ысынбарлыҡтағы
проблемаларға билдәле мөнәсәбәт булдырыу маҡсатынан уҡыусыларға һәм тыңлаусыларға тәьҫир
итеү), стиль һыҙаттары (логик бәйләнешлелекте һәм образлылыҡты, эмоционалелек,
баһалаусанлыҡ), характерлы тел һүрәтләү саралары ( лексик, морфологик, синтаксик).
Публицистик стилдең төп жанрҙары (сығыш, мәҡәлә, интервью, очерк, репортаж).
Рәсми эш ҡағыҙҙары (ҡабатлау): ҡулланыу сфераһы (административ-хоҡуҡи, эш башҡарыу
сфераһында), төп бурыс (теүәл мәғлүмәтте хәбәр итеү), стиль һыҙаттары (абстрактлылыҡ,
теүәлелек, ҡыҫҡалыҡ, шаблонлыҡ), характерлы тел һүрәтләү саралары.
Рәсми эш ҡағыҙҙары стиле жанры булараҡ инструкция. Инструкция тексының структураһы
һәм йөкмәткеһенең үҙенсәлектәре. Инструкция текстарының уҡыу-уҡытыу маҡсатында ҡулланыу.
ТЕЛ СИСТЕМАҺЫ
Синтаксис. Пунктуация
Лингвистиканың бүлеге булараҡ синтаксис.
Синтаксистың берәмеге булараҡ һүҙбәйләнеш һәм һөйләм.
Пунктуация. Тыныш билдәләренең функцияһы.
Һүҙбәйләнеш
Һүҙбәйләнештең яһалыу юлдары. Эйәртеүле бәйләнештең төрҙәре: ярашыу, башҡарылыу,
йәнәшәлек, һөйкәлеү. Һүҙбәйләнеш һәм ҡушма һүҙ. Нығынған һүҙбәйләнештәр.
Һөйләм һәм уның төп билдәләре. Һөйләм төрҙәре
Һөйләмдең төп билдәләре: мәғәнәүи һәм интонацион тамамланыу, грамматик формалашып
етеү.
Әйтелеү маҡсаты буйынса һөйләм төрҙәре (ҡабатлау).
Грамматик нигеҙҙәренең иҫәбе буйынса һөйләм төрҙәре (ябай, ҡушма).
Тулы һәм кәм һөйләмдәр. Кәм һөйләмдәрҙең диалогик телмәрҙә ҡулланыуы, уларҙың
интонацияһы.
Ябай һөйләм
Һөйләмдең баш киҫәктәре
Эйә. Хәбәр. Эйә менән хәбәр араһында һыҙыҡ.
Һөйләмдең эйәрсән киҫәктәре
Аныҡлаусы. Тиң һәм тиң булмаған аныҡлаусылар. Өҫтәлмәлек. Тултырыусы. Тура һәм
ситләтелгән тултырыусы. Хәлдәр. Рәүеш хәлдәре. Күләм-дәрәжә хәлдәре. Ваҡыт хәлдәре. Урын
хәлдәре. Шарт хәлдәре. Сәбәп хәлдәре. Маҡсат хәлдәре. Кире хәлдәр. Һөйләмдә һөйләм
киҫәктәренең урынлашыу тәртибе.
Бер составлы һөйләмдәр
Ике һәм бер составлы һөйләмдәр араһында грамматик айырмалылыҡ
Бер составлы һөйләмдәр, уларҙың грамматик билдәләре. Бер составлы һөйләм төрҙәре.
Билдәле эйәле һөйләм. Билдәһеҙ эйәле һөйләм. Эйәһеҙ һөйләм. Атама һөйләм. Тулы һәм кәм
һөйләмдәр. Тиң киҫәкле һөйләмдәр. Тиң киҫәктәр эргәһендә тыныш билдәләре. Тиң киҫәкле
эргәһендә дөйөмләштереүсе һүҙҙәр.
Эйәрсән киҫәктәрҙең иҫәбе буйынса һөйләм төрҙәре (тарҡау һәм йыйнаҡ һөйләмдәр)
Тиң киҫәкле һөйләмдәр
Тиң киҫәктәр эргәһендә дөйөмләштереүсе һүҙҙәр
Тиң киҫәкле һөйләм эргәһендә тыныш билдәләре
8
Тиң киҫәктәр эргәһендә дөйөмләштереүсе һүҙҙәр эргәһендә тыныш билдәләре
Өндәш һүҙ. Инеш һүҙ һәм инеш һөйләмдәр
Өндәш һүҙҙәр эргәһендә тыныш билдәләре.
Инеш һүҙ һәм инеш һөйләмдәр. Инеш һүҙ һәм инеш һөйләмдәр эргәһендә тыныш
билдәләре.
Һөйләмдең айырымланған эйәрсән киҫәктәре
Айырымланыу тураһында төшөнсә.
Өҫтәлмәлектәрҙең айырымланыуы. Аныҡлаусыларҙың айырымланыуы тураһында.
Хәл әйтемдәре һәм уларҙың үҙенсәлектәре. Хәл әйтемдәренең айырымланыуы Тура һәм
ситләтелгән телмәр
Тура телмәрле һөйләмдәр. Уларҙа тыныш билдәләре
8 КЛАСС
Тел тураһында дөйөм төшөнсә
Төрки телдәренең береһе булараҡ башҡорт теле.
Тел һәм телмәр
Һөйләү һәм яҙма телмәр, монологик һәм диалогик, полилог (ҡабатлау).
Телмәр эшмәкәрлегенең төрҙәре: һөйләү, яҙыу, тыңлау, уҡыу (ҡабатлау).
Тормош һәм уҡыу тәжрибәһенә таянып, иллюстрация, фотография, сюжетлы картиналарҙы
ҡулланып, тема һәм аралашыу шарттарына ҡарап, төрлө коммуникатив йүнәлештә һөйләү һәм яҙма
хәбәрҙәр булдырыу,
Телмәр мәҙәниәте
Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп орфоэпик нормалары (ҡабатлау).
Телмәрҙә типик акцент хаталары.
Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп лексик нормалары (ҡабатлау).
Телмәрҙә терминдар һәм теүәллек. Рәсми эш ҡағыҙҙарында һәм ғилми стилдә терминдарҙы
ҡулланыу нормалары.
Терминдарҙы ҡулланыу менән бәйле типик телмәр хаталары (ҡабатлау).
Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп синтаксик нормалары (ҡабатлау). Телмәрҙә типик
синтаксик хаталар. Ҡушма, эйәртеүле, теҙмә, теркәүесһеҙ теҙмә ҡушма һөйләмдәрҙе төҙөүҙә типик
хаталар.
Телмәр этикетында актив процестар. Сәләмләү һәм хушлашыуҙың яңы варианттары,
яңғыҙлыҡ исемдәрҙе ҡулланыу; уларҙы баһалау. Телмәр агрессияһы.
Аралашыуҙа телмәр агрессияһына ҡаршы торорлоҡ телмәр тактикаһы этикеты. Телмәр
формуларының синонимлығы.
Текст
Текст һәм уның төп билдәләре (ҡабатлау). Телмәр төрҙәренең фукциональ-мәғәнәүи
үҙенсәлектәре (һүрәтләү, хәбәр итеү, фекерләү) (ҡабатлау).
Тексты мәғәнәүи эшкәртеү: төрлө сығанаҡтарҙан мәғлүмәт алыу; лингвистик һүҙлектәр
ҡулланыу; тезистар, конспекттар.
Телдең функциональ төрлөлөгө
Рәсми эш ҡағыҙҙары стиле. Уларҙы ҡулланыу өлкәһе, функциялары, тел үҙенсәлектәре.
Рәсми эш ҡағыҙҙары стиле
жанрҙары (ғариза, аңлатмалы яҙыу, автобиография,
характеристика).
Фәнни стиль. Уларҙы ҡулланыу өлкәһе, функциялары, тел үҙенсәлектәре. Фәнни стиль
жанрҙары (реферат, фәнни темаға доклад). Текста телдең төрлө функциональ төрҙәренең
бәйләнеше, текста һөйләмдәрҙең бәйләнеү саралары.
ТЕЛ СИСТЕМАҺЫ
Синтаксис. Пунктуация
Ҡушма һөйләм
Ҡушма һөйләм тураһында төшөнсә (ҡабатлау). Ҡушма һөйләмдәрҙе төрҙәре буйынса
классификациялау. Ҡушма һөйләм өлөштәренең мәғәнәүи, структур һәм интонацион берҙәмлеге.
Пунктуация. Тыныш билдәләренең функцияһы.
Теҙмә ҡушма һөйләм
Теҙмә ҡушма һөйләм тураһында аңлатма, уның төҙөлөшө. Теҙмә ҡушма һөйләмдәрҙең
9
төрҙәре.
Теркәүесһеҙ теҙмә ҡушма һөйләм.
Теркәүесһеҙ теҙмә ҡушма һөйләмдәрҙә тыныш билдәләренең ҡуйылышы.
Теркәүесле теҙмә ҡушма һөйләмдәр
Эйәртеүле ҡушма һөйләм
Баш һөйләм менән эйәрсән һөйләм.
Эйәрсен һөйләмдең баш һөйләмгә бәйләнеү саралары һәм уларҙа тыныш билдәләре.
Эйәрсән һөйләм төрҙәре тураһында дөйөм төшөнсә.
Эйәрсән һөйләмдең баш һөйләмгә бәйләнеү саралары һәм уларҙа тыныш билдәләре.
Эйәрсән һөйләм төрҙәре:
Эйә һөйләм
Хәбәр һөйләм
Аныҡлаусы һөйләм
Тултырыусы һөйләм
Ваҡыт һөйләм
Урын һөйләм
Сәбәп һөйләм
Маҡсат һөйләм
Рәүеш һөйләм
Күләм-дәрәжә һөйләм
Сағыштырыу һөйләм
Шарт һөйләм
Кире һөйләм.
Күп эйәрсәнле ҡушма һөйләмдәр
Күп эйәрсәнле ҡушма һөйләмдәрҙә тыныш билдәләренең ҡуйылышы.
Ҡатнаш ҡушма һөйләмдәр
Ҡатнаш ҡушма һөйләмдәрҙә тыныш билдәләренең ҡуйылышы.
Теҙемдәр (периодтар). Теҙемдәрҙең үҙенсәлектәре.
Тыныш билдәләре
Һөйләм аҙағында тыныш билдәләре (нөктә, һорау, өндәү).
Теркәүесһеҙ теҙмә ҡушма һөйләмдәрҙә, ҡатмарлы синтаксик конструкцияларҙа нөктәле
өтөр, һыҙыҡ, ике нөктә ҡуйылыу осраҡтары.
Уҡыусыларҙың белемдәрен тикшереү һәм үтелгәндәрҙе ҡабатлау
Үтелгән материалдарҙы ҡабатлау, контроль эш яҙҙырыу, алынған белемдәрен коррекциялау
буйынса эштәр башҡарыу.
9 КЛАСС
Тел тураһында дөйөм төшөнсә
Тел-үҫә барыусы ижтимағи күренеш. Башҡорт теле – башҡорт халҡының милли теле.
Башҡорт теле башҡа ҡәрҙәш телдәр араһында. Әҙәби тел һәм диалект. Башҡорт теленең
диалекттары. Башҡорт әҙәби теле һәм уның үҫеше.
Тел һәм телмәр
Һөйләү һәм яҙма телмәр, монологик һәм диалогик, полилог (ҡабатлау)
Телмәр эшмәкәрлегенең төрҙәре: һөйләү, яҙыу, тыңлау, уҡыу (ҡабатлау).
Аудирование (тыңлау) төрҙәре: һайланма, таныштырыу, ентекле (йомғаҡлау, практик
ҡулланыу).
Уҡылған йә тыңланған тексты ентекле, ҡыҫҡартып, һайлап һөйләп биреү.
Телмәр практикаһында телдән һәм яҙма фекереңде еткереү барышында башҡорт әҙәби
теленең тел нормаларын (орфоэпик, лексик, грамматик, стилистик, орфографик, пуктуацион)
һаҡлау.
Дәреслек, лингвистик һүҙлектәр, белешмә әҙәбиәт менән эшләү алымдары.
Телмәр мәҙәниәте
10
Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп орфоэпик нормалары (ҡабатлау). Әйтлештә һәм
баҫымда актив процестар. Хәҙерге орфоэпик һүҙлектәрҙә әйтелеш варианттарының сағылышы.
Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп лексик нормалары (ҡабатлау).
Синонимдар, антонимдар, омонимдарҙы ҡулланыуҙың мәғәнәүи, стилистик үҙенсәлектәре.
Һүҙҙәрҙең лексик һәм теүәл ярашыуы. Ирекле һәм ирекһеҙ лексик ярашыу. Лексик
ярашыуҙы боҙоуға бәйле типик хаталар.
Телмәрҙә артыҡлыҡ һәм теүәллек. Тавтология. Плеоназм.
Хәҙерге аңлатмалы һүҙлектәр. Хәҙерге һүҙлектәрҙә лексик нормалар варианттарын
сағылдырыу. Һүҙлек билдәләре.
Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп грамматик нормалары (ҡабатлау).
Хәҙерге грамматик һүҙлектәрҙә һәм белешмәләрҙә грамматик норма варианттарын
сағылдырыу. Һүҙлек билдәләре.
Терминология һәм телмәр теүәллеге (ҡабатлау). Публицистик, фәнни, йәнле һөйләү, матур
әҙәбиәт, рәсми эш ҡағыҙҙары стилендә терминдарҙы ҡулланыу нормалары.
Терминдарҙы ҡулланыу менән бәйләнешле типик хаталар (ҡабатлау).
Телмәрҙә типик грамматик хаталар. Исем, сифат, ҡылым, алмаштарҙың ҡуланышында
нормалар (ҡабатлау).
Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп синтаксик нормалары (ҡабатлау).Телмәрҙә типик
синтаксик хаталар. Һүҙбәйләнеш, ҡушма һөйләмдәрҙе төҙөүҙә типик хаталар (ҡабатлау).
Электрон мөхит аралашыуында этика һәм этикет. Этикет тураһында төшөнсә. Интернет
этикеты – яҙышыу. Интернет-дискуссия, интернет-полемикала этикет ҡағиҙәләре, этик нормалар.
Эшлекле аралашыу ситуацияларында телмәр этикеты.
Текст
Текст һәм уның билдәләре (йомғаҡлау). Телмәрҙең фукциональ-мәғәнәүи төрҙәре
(йомғаҡлау).
Текста төрлө фукциональ-мәғәнәүи телмәр төрҙәренең яраҡлашыуы, шулай уҡ маутур
әҙәбиәт әҫәрҙәрендә телдең төрлө функциональ төрлөлөгө элементтарының яраҡлашыуы.
Төрлө фукциональ-мәғәнәүи телмәр төрҙәренә ҡараған текстарҙа тел һүрәтләү сараларының
ҡулланыу үҙенсәлектәре. Тексты мәғлүмәти эшкәртеү.
Телдең функциональ төрлөлөгө
Телдең функциональ төрлөлөгө (һөйләү телмәре; функциональ стилдәр- йәнле һөйләү,
матур әҙәбиәт, фәнни, публицистик, рәсми эш ҡағыҙҙары, хаттар; матур әҙәбиәт теле (ҡабатлау,
йомғаҡлау)
Матур әҙәбиәт теле һәм уның хәҙерге башҡорт теленең башҡа функциональ төрлөлөгөнән
айырмалығы. Әҙәби телмәрҙең төп билдәләре: тел-һүрәтләү сараларының, шулай уҡ телдең башҡа
функциональ төрлөлөгөнөң тел сараларының киң ҡулланышы.
Башҡорт теленең төп тел-һүрәтләү саралары, телмәрҙә уларҙың ҡулланышы.
11
Фәнни
стиль.
Ҡулланыу
сфераһы,
функциялары,
телмәр
арлашыуының
типик
ситуациялары, телмәр бурыстары, тел саралары.
Особенности написания тезисов, конспекта, реферата, рецензии.
Тезис, конспект, реферат, рецензия яҙыуҙың үҙенсәлектәре.
Йәнле һөйләү стиле. Структур элементтары һәм тел үҙенсәлектәре.
Һөйләү телмәре. Телдән аралашыуҙы характерлаусы мәҡәлдәр.
Аралашыу ҡағиҙәһе. Үтенес, ғәфү үтенеү.
Бәхәс, бәхәс төрҙәре. Бәхәсте алып барыуҙың әҙәпле алымдары.
Матур әҙәбиәт стиле. Структур элементтары һәм тел үҙенсәлектәре.
Башҡорт теленең төп тел-һүрәтләү саралары һәм уларҙың телмәрҙә ҡулланышы.
Рәсми эш ҡағыҙҙары стиле. Эшлекле хат, уның структур элементтары һәм тел
үҙенсәлектәре.
Рәсми эш ҡағыҙҙары стиле: ҡулланыу сфераһы (административ –хоҡуҡи, эш башҡарыу
сфераһында), төп бурыстары (теүәл мәғлүмәтте еткереү), стил һыҙаттары (абстрактлығы, теүәллек,
ҡыҫҡалыҡ, шаблонлыҡ), характерлы тел саралары.
Рәсми эш ҡағыҙҙары стиле булараҡ инструкция. Инструкция тексының йөкмәтке һәм
структура үҙенсәлеге. Инструкция текстарын уҡыу-уҡытыу маҡсатында ҡулланыу.
Уҡыу-уҡытыуҙа фәнни стиль. Доклад, белдермә (хәбәрҙәр). Проект яҡлауҙа оппоненттың
телмәре. Ҡулланыу сфераһы, функциялары, аралышыуҙа типик ситуациялар, телмәр бурыстары,
тел саралары.
Фәнни стилдең төп жанрҙары: тезис, конспект, реферат, рецензия; уларҙың үҙенсәлектәре.
Фәнни стиль тексты төҙөүҙә нормалар. Тезис, конспект, реферат, рецензия яҙыуҙың үҙенсәлектәре.
Публицистик стиль: ҡулланыу сфераһы (күмәкләп аралашыу), төп бурыс (теге йәки был
ысынбарлыҡтағы проблемаларға билдәле мөнәсәбәт булдырыу маҡсатынан уҡыусыларға һәм
тыңлаусыларға тәьҫир итеү), стиль һыҙаттары (логик бәйләнешлелекте һәм образлылыҡты,
эмоционалелек, баһалаусанлыҡ), характерлы тел һүрәтләү саралары ( лексик, морфологик,
синтаксик). Публицистик стилдең төп жанрҙары (сығыш, мәҡәлә, интервью, очерк, репортаж).
Хаттар стиленең структур элементтары һәм тел үҙенсәлектәре.
ТЕЛ СИСТЕМАҺЫ
Фонетика. Графика. Орфоэпия.
Лингвистиканың бүлеге булараҡ фонетика һәм графика (ҡабатлау).
Фонетика. Графика. Орфоэпия.
Һуҙынҡы һәм тартынҡы өндәр. Сингармонизм.
Ассимиляция. Диссимиляция. Ижек. Баҫым. Һүҙгә фонетик анализ.
Орфография . Лингвистиканың бүлеге булараҡ орфография (ҡабатлау).
Лексикология. Лингвистиканың бүлеге булараҡ лексикология (ҡабатлау).
Һүҙҙең лексик мәғәнәһен аңлатыуҙа төп ысулдары (тамырҙаш һүҙҙәр, синоним,
антонимдарҙы табыу) һүҙҙең мәғәнәһен аңлатыуҙың төп ысулдары (контекст буйынса, аңлатмалы
һүҙлектәр ярҙамында).
Һүрәтләү саралары. Эпитет. Сағыштырыу. Метафора. Синонимдар һәм уларҙы телмәрҙә
ҡулланыу. Грамматик синонимдар. Телмәрҙә антитезаны файҙаланыу.
12
Һүҙгә лексик анализ.
Морфология лингвистиканың бүлеге
Морфология тел тураһындағы фәндең бер бүлеге (ҡабатлау). Һүҙҙең грамматик мәғәнәһе,
уның лексик мәғәнәһенән айырмалығы. Башҡорт телендә һүҙ төркөмдәре системаһы. Үҙ аллы һәм
ярҙамсы һүҙ тәркөмдәре
Исем. Һүҙ төркөмө булараҡ исем, уның дөйөм грамматик мәғәнәһе, морфологик билдәләре,
синтаксик функциялары (ҡабатлау). Уртаҡлыҡ һәм яңғыҙлыҡ исемдәр. Башҡорт телендә һан,
килеш, исемдәрҙең эйәлек һәм хәбәрлек категориялары.
Сифат. Һүҙ төркөмө булараҡ сифат (ҡабатлау). Морфологик билдәләре, синтаксик
функцияһы. Төп һәм шартлы сифаттар. Сифат дәрәжәләре; сифаттарҙың яһалышы, уларҙың дөрөҫ
яҙылышы.
Һан. Һүҙ төркөмө булараҡ һан (ҡабатлау), уның морфологик билдәһе, синтаксик
функцияһы. Һан төркөмсәләре. Һандарҙың дөрөҫ яҙылышы.
Алмаш. Һүҙ төркөмө булараҡ алмаш (ҡабатлау), уның морфологик билдәһе, синтаксик
функцияһы. Алмаштарҙың һөйләмдәге роле. Алмаш төркөмсәләре. Алмаштарҙың үҙгәреше.
Ҡылым. Һүҙ төркөмө булараҡ ҡылым (ҡабатлау), уның морфологик билдәһе, синтаксик
функцияһы. Үҙ аллы һәм ярҙамсы ҡылымдар. Ҡылымдың һөйкәлештәре, ҡылым күләмдәре,
рәүешлеге. Ҡушма ҡылым.
Рәүеш. Һүҙ төркөмө булараҡ рәүеш (ҡабатлау). Рәүештең төркөмсәләре.
Рәүештең сифат менән оҡшаш һәм айырмалы яҡтары.
Рәүеш дәрәжәләре. Рәүештең яһалышы. Рәүештәрҙең дөрөҫ яҙылышы.
Синтаксис һәм пунктуация
Ҡушма һөйләм (ҡабатлау). Ҡушма һөйләмдәр. Ҡушма һөйләмдәр өлөштәренең мәғәнәүи,
структур һәм интонация берҙәмлеге. Ҡушма һөйләмдәрҙә тыныш билдәләре.
Уҡыусыларҙың белемдәрен тикшереү һәм үтелгәндәрҙе ҡабатлау
Үтелгән материалдарҙы ҡабатлау, контроль эш яҙҙырыу, алынған белемдәрен коррекциялау
буйынса эштәр башҡарыу.
ТӨП ДӨЙӨМ БЕЛЕМ БИРЕҮ КИМӘЛЕНДӘ «ТУҒАН (БАШҠОРТ) ТЕЛЕ)» УҠЫУ
ПРЕДМЕТЫН ҮҘЛӘШТЕРЕҮҘЕҢ ПЛАНЛАШТЫРҒАН ҺӨҘӨМТӘЛӘРЕ
ШӘХСӘН ҺӨҘӨМТӘЛӘР
«Туған (башҡорт) теле»нән өлгө программаның шәхсән һөҙөмтәләре төп дөйөм белем
биреү өсөн уҡыусыларҙың позитив йүнәлеш ҡиммәттәр системаһына нигеҙләнеүгә әҙер булыуын
һәм уның нигеҙендә эшмәкәрлек тәжрибәһен киңәйтеү һәм тәрбиәүи эшмәкәрлектең төп
йүнәлешен тормошҡа ашырыу процесында күрһәтергә тейеш, шул иҫәптән:
гражданлыҡ тәрбиәлә:
гражданлыҡ бурыстарын үтәргә һәм уның хоҡуҡтарын тормошҡа ашырыуға әҙер булыуын,
хоҡуҡтарын, иреклек һәм башҡа кешеләрҙең хоҡуҡи ҡыҙыҡһыныуҙарын хөрмәт итеү;
башҡорт телендә яҙылған әҙәби әҫәрҙәрҙә сағылдырылған ситуациялар менән сағыштырмаса
ғаилә, белем биреү ойошма, урындағы берҙәмлек, тыуған яҡ, ил тормошонда актив ҡатнашыу;
экстремизм, дискриминацияның теләһә ниндәй формаһын ҡабул итмәү;
кеше тормошонда төрлө социаль институтарҙың ролен аңлау; төп хоҡуҡтар, иреклек һәм
гражданиндың бурыстар, социаль нормалар, полимәҙәни һәм күп конфессиональ йәмғиәттәге
ҡағиҙәләр тураһында күҙҙаллау, шулай уҡ башҡорт телендә яҙылған әҙәби әҫәрҙәр миҫалы
нигеҙендә формалашылғандарын да;
төрлө берҙәм эшмәкәрлеккә әҙерлек, бер-береңде аңлау һәм бер-береңә ярҙам итеүгә
ынтылыу;
мәктәп үҙидаралыҡта актив ҡатнашыу; гуманитар эшмәкәрлектә (ярҙамға мохтаж кешеләргә
ярҙам итеү; волонтерлыҡ) ҡатнашыуға әҙерлек.
патриотик тәрбиә:
полимәҙәни һәм күп конфессиональ йәмғиәттә рәсәй гражданлыҡ берҙәйлекте белеү,
Башҡортостан Республикаһының дәүләт теле булараҡ башҡорт теленең ролен аңлау;
башҡорт телен үҙләштереүгә, Рәсәй Федерацияһының тарих һәм мәҙәниәтенә, үҙ яғыңдың
мәҙәниәтенә, уҡыу предметы контексындағы Рәсәй халыҡтарына ҡыҙыҡһыныу күрһәтеү;
башҡорт теленә, үҙ республикаңдың уңыштарына, Ватан – Рәсәй, фәнгә, мәҙәниәткә, яу
13
батырлыҡтарына һәм халыҡтың хеҙмәт уңыштарына мөһим мөнәсәбәт;
Рәсәй символдарына, дәүләт байрамдарына, тәбиғәт һәм тарихи мираҫҡа һәм һәйкәлдәргә,
тыуған яҡта йәшәгән төрлө халыҡтың традицияларына ихтирам;
рухи-әхлаҡи тәрбиә;
әхлаҡи ҡиммәттәргә һәм рухи һайлау ситуацияларындағы нормаларға йүнәлдереү;
үҙ тәртибеңде, шулай уҡ телмәр һәм эш-ҡылыҡтарыңды, шулай уҡ ҡылыҡтарыңың
һөҙөмтәһен таныуын иҫәпкә алып рухи һәм хоҡуҡи нормалар позицияһынан башҡа кешеләрҙең
ҡылыҡтарын һәм тәртибен баһаларға әҙерлек;
социаль ҡаршылыҡлы ҡылыҡтарҙы ҡабул итмәү; шәхси һәм йәмғиәт киңлектәр
шарттарында шәхестең иреклеге һәм яуаплылығы;
эстетик тәрбиә:
сәнғәттең төрлө төрҙәрен, традициялар һәм үҙеңдең һәм башҡа халыҡтарҙың ижадын ҡабул
итеү;
сәнғәткә эмоциональ тәьҫир итеүҙе аңлау; аралашыу һәм үҙеңде күрһәтеү сараһы булараҡ
әҙәби мәҙәнилектең мөһимлеген аңлау; аралашыу һәм үҙеңде күрһәтеү сараһы булараҡ башҡорт
теленең мөһимлеген аңлау;
физик тәрбиә, һаулыҡ мәҙәниәтен формалаштырыу һәм эмоциональ именлек:
үҙ тормош һәм уҡыу тәжрибәһенә таянып, йәшәү ҡиммәттәрен аңлау;
үҙеңдең һаулығыңа һәм сәләмәт тормош алып барыуға (сәләмәт аҙыҡ, гигиеник ҡағиҙәләрҙе
һаҡлау, эш һәм ял режимын тигеҙләү, физик активлыҡ) күрһәтмә һәм яуаплы мөнәсәбәт; насар
ҡылыҡтарҙың (спиртлы эсемлектәр, наркотиктар ҡулланыу, тартыу) физик һәм психик һаулыҡҡа
зыян килтереүсе башҡа формаларҙың һөҙөмтәләрен аңлау; хәүефһеҙлек ҡағиҙәләрен, шулай уҡ
мәктәптә тел буйынса белем биреү процесында интернет-мөхитендә хәүефһеҙлек ҡағиҙәләре
күнекмәләрен һаҡлау;
стресс ситуацияларға һәм социаль, үҙгәреүсе мәғлүмәти һәм тәбиғәт шарттарына, шулай уҡ
үҙ тәжрибәңә һәм артабанғы маҡсатты төҙөүгә яраҡлашыу һәләтлеге;
үҙеңде һәм башҡаларҙы тәнҡитләмәй ҡабул итеү;
үҙеңдең эмоциональ хәл торошоңдо һәм башҡаларҙың эмоциональ хәл торошон тоя белеү,
үҙеңдең хәл торошоңдо сағылдырыу өсөн тап килгән тел сараларын ҡулланыу, шулай уҡ башҡорт
телендә яҙылған әҙәби әҫәрҙәр миҫалына нигеҙләнеп;
хеҙмәт тәрбиәһе:
технологик һәм социаль йүнәлешле ғәмәли мәсьәләләрҙе хәл итеүҙә (ғаилә, мәктәп, ҡала,
өлкә сиктәрендә) актив ҡатнашыуға күрһәтмә, ундай йүнәлешле эш төрөн планлаштырыу,
инициировать итеү һәләтлеге һәм үҙаллы эшләү;
төрлө төрҙәге эш һәм һөнәрҙе практик өйрәнеүгә ҡыҙыҡһыныу, шулай уҡ өйрәнелгән
предмет белемен ҡулланыу нигеҙендә һәм филолог, журналист, яҙыусыларҙың эшмәкәрлеге менән
таныштырыу;
хеҙмәткә һәм хеҙмәт эшмәкәрлеге һөҙөмтәләренә ихтирам, шәхси һәм йәмғиәт
ҡыҙыҡһыныуын һәм ихтыяждарын иҫәпкә алып, белем биреүҙең троекторияһын төҙөү һәм
тормош пландарын аңлы рәүештә һайлау;
экологик тәрбиә:
тирә-яҡ мөхит өлкәһендәге мәсьәләләрҙе хәл иткәндә тәбиғи һәм социаль ғилем өлкәһендәге
белемде ҡулланыуға йүнәлеш, ҡылыҡтарыңды планлаштырыу һәм тирә-яҡ мөхиткә зыян итеүсе
һөҙөмтәләрҙе баһалау;
экологик проблемаға ҡарата үҙ ҡарашыңды теүәл һәм эҙмә-эҙлекле сағылдыра белеү;
экологик мәҙәниәт кимәлен күтәреү, глобаль характерҙағы экологик проблеманы таныу һәм
уны хәл итеү юлдары;
тирә-яҡ мөхиткә зыян килтереүсе ҡылыҡтарҙы актив ҡабул итмәү, шул иҫәптән экологик
проблеманы күтәргән әҙәби әҫәрҙәр менән танышыуҙа формалашҡандарын;
тәбиғәт, технологик һәм социаль мөхит менән бәйләнеш шарттарында гражданин һәм
ҡулланыусы булараҡ үҙеңдең ролеңде таныу;
экологик йүнәлешле практик эшмәкәрлектә ҡатнашыуға әҙерлек;
ғилми белем алыу ҡиммәттәре:
кеше, тәбиғәт һәм йәмғиәт, тәбиғәт һәм социаль мөхит менән кешенең үҙ-ара бәйләнеше,
үҫешенең төп ҡануниәттәре тураһында ғилми күҙҙалауҙың заманса системаһы эшмәкәрлегенә
14
йүнәлеш;
тел һәм уҡыу мәҙәниәте, донъяны танып белеү сараһы булараҡ уҡыу күнекмәләрен
үҙләштереү;
Мәктәптә тел буйынса белем биреү үҙенсәлектәрен иҫәпкә алып, тикшеренеү
эшмәкәрлегенең төп күнекмәләрен үҙләштереү; тәжрибә, күҙәтеү, ҡылыҡтарҙы ҡабул итеүгә
күрһәтмә һәм шәхсән, коллектив именлегенә өлгәшеү юлдарын камиллаштырыуға ынтылыу;
Социаль һәм тәбиғәт мөхитендәге үҙгәреү шарттарына уҡыусыларҙың яраҡлашыуын тәьмин
итеүҙә шәхсән һөҙөмтәләр:
уҡыусыларҙың социаль тәжрибәне, төп социаль ролде, норма һәм йәмғиәт тәртип
ҡағиҙәләрен, төркөмдә һәм профессиональ эшмәкәрлек буйынса формалашҡан, шулай уҡ башҡа
мәҙәни мөхиттәге кешеләр менән социаль бәйләнештә булған, ғаилә, төркөм социаль тормош
берлеге формаларын үҙләштереү;
уҡыусыларҙың билдәһеҙлек шарттарында, тәжрибәгә һәм башҡаларҙың белемдәренә асыҡ
булыуҙа үҙ-ара тәьҫир итеү һәләтлелеге;
билдәһеҙлек шарттарында эшләү һәләте, практик эшмәкәрлек аша үҙеңдең компетентлыҡ
кимәлен күтәреү, шул иҫәбтән башҡа кешеләрҙән уҡырға өйрәнеү, берҙәм эшмәкәрлектә
башҡаларҙың тәжрибәһенән сығып, яңы белем, күнекмә һәм компетенция алыу;
образдарҙы асыу һәм бәйләү күнекмәһе, яңы белемде формалаштырыу һәләте, объект һәм
күренеш тураһында идея, аңлатма, гипотезаны формалаштырыу һәләте, шул иҫәптән элек билдәле
булмағандарын, үҙ белем һәм компетенцияңдың етешмәүен аңлау, үҙ үҫешеңде планлаштырыу;
ныҡлы үҫеш концепцияһы өлкәһендә төп аңлатма, термин һәм күҙ алдына килтереүҙәрҙе
ҡуллана белеүе, тәбиғәт, йәмғиәт һәм иҡтисадтың бер-береһенә бәйләнешен анализлау һәм асыу,
тирә-яҡ мөхиткә йоғонтоһон иҫәпкә алып, үҙ эшеңде баһалау, маҡсатҡа өлгәшеү һәм
ҡаршылыҡтарҙы, мөмкин булған глобаль һөҙөмтәне еңеп сығыу,
стресс ситуацияларҙы аңлау һәләте, тормош, телмәр һәм уҡыу тәжрибәһенә таянып, булған
үҙгәрештәрҙе һәм һөҙөмтәне баһалау; контрмер талап иткән саҡырыу булараҡ, стресс ситуацияны
ҡабул итеү; стресс ситуацияһын баһалау, ҡабул ителәсәк ҡарар һәм эшмәкәрлекте корректлау;
аҙартҡылыҡ һәм һөҙөмтәне формалаштырыу һәм баһалау, тәжрибәне булдырыу, килеп тыуған
ситуацияның ыңғай яҡтарын таба белеү; уңыш гарантияһы булмаған осраҡта эш итергә әҙер булыу.
МЕТАПРЕДМЕТ ҺӨҘӨМТӘЛӘР
универсаль уҡыу танып-белеү хәрәкәттәрен үҙләштереү
Төп логик хәрәкәт:
тел берәмектәрен, тел күренештәрен һәм процестарҙың булған билдәләрен характерлау һәм
асыу;
дөйөмләштереү һәм сағыштырыуға, үткәреләсәк анализ критерияларына нигеҙ булараҡ тел
берәмектәре (күренеш) классификацияһының булған билдәләрен ҡуйыу; тел берәмектәренең
булған билдәләрен классификациялау;
ҡараласаҡ факт, мәғлүмәт һәм күҙәтеүҙәрҙә ҡапма-ҡаршылыҡты һәм ҡануниәтте асыу;
ҡануниәт һәм ҡапма-ҡаршылыҡты асыу өсөн критерийҙар тәҡдим итеү;
ҡуйылған кәрәкле уҡыу мәсьәләһен хәл итеү өсөн мәғлүмәттең етмәүен асыҡлау;
тел процестарын өйрәнеүҙә сәбәп-тикшеренеү бәйләнештәрҙе асыҡлау; дедуктив һәм
индуктив һөҙөмтә, аналогия буйынса һөҙөмтә ҡулланып, һығымта эшләү, бер-береһенә бәйләнеш
буйынса гипотеза формалаштырыу;
төрлө төрҙәге текстар, төрлө тел берәмектәре менән эшләү барышында, хәл итеү
варианттарын сағыштырып һәм үҙаллы билдәләгән критерийҙарҙы иҫәпкә алып, ҡулайлы
вариантты һайлап, уҡыу мәсьәләһенең сиселешен үҙаллы һайлау.
Төп тикшеренеү эшмәкәрлеге:
тел белемендә һорауҙы белем алыуҙың тикшеренеү инструменты булараҡ ҡулланыу;
ысынбарлыҡ һәм теләгән хәл торош ситуацияһы араһында тап килмәгәнлекте теркәүсе
һорауҙы формалаштырыу;
үҙ фекере йөрөтөүеңде һәм башҡаларҙың фекеренең дөрөҫлөгө тураһында гипотеза
формалаштырыу;
эшмәкәрлектең алгоритмын төҙөү һәм уны уҡыу мәсьәләһен сисеүҙә ҡулланыу;
тел берәмектәренең, процестарҙың, сәбәп-тикшеренеү бәйләнештәрҙең һәм объектарҙың
бер-береһенән бойондороҡло булыу үҙенсәлектәрен ҡуйыу буйынса үҙаллы төҙөлгән план буйынса
15
ҙур булмаған тикшеренеү үткәреү;
лингвистик тикшеренеү (эксперимент) барышында алынған мәғлүмәттең ысынбарлыҡҡа
тап килеүен һәм ҡулланылышлы булыуын тикшереү;
алып барылған күҙәтеү, тикшеренеү һөҙөмтәләре буйынса дөйөмләштереү һәм һығымтаны
үҙаллы формалаштыру; алынған дөйөмләштереү һәм һығымтаның ысынбарлыҡҡа тап килеүен
баһалау инструменттары менән ҡулланыу;
Оҡшаш ситуацияларҙа мөмкин булған артабанғы үҫеш процесын, ваҡиғалар һәм уларҙың
һөҙөмтәләрен прогнозлау, шулай уҡ яңы шарттар һәм контекстарҙа уларҙың үҫеше тураһында
фараз итеү.
Мәғлүмәт менән эшләү:
тәҡдим ителгән уҡыу мәсьәләһен һәм бирелгән критерийҙарҙы иҫәпкә алып, мәғлүмәтте
эҙләүҙә һәм һайлауҙа төрлө метод, инструметтарҙы ҡулланыу;
текст, таблица һәм схемала күрһәтелгән мәғлүмәтте һайлау, анализлау, интерпретация
биреү, дөйөмләштереү һәм системалаштырыу;
текстағы мәғлүмәттең дөрөҫлөгө һәм ҡулланылышы күҙлегенән баһалау өсөн төрлө төрҙәге
аралашыу һәм уҡыуҙы ҡулланыу һәм уҡыу мәсьәләһен хәл итеү маҡсатынан кәрәкле мәғлүмәтте
үҙләштереү;
ҡуйылған маҡсаттарҙы иҫәпкә алып, мәғлүмәтте алыу, дөйөмләштереү һәм
системалаштырыу өсөн мәғәнәле уҡыуҙы ҡулланыу;
төрлө мәғлүмәти сығанаҡтарҙа тап килгән аргументтарҙы (раҫлаусы йә кире ҡағыусы бер үк
идеяны, версияны) табыу;
мәғлүмәтте (текст, презентация, таблица, схема) тәҡдим итеүҙең ҡулайлы формаһын үҙаллы
һайлау һәм хәл ителәсәк мәсьәләне ауыр булмаған диаграмма, графика һәм, коммуникатив
күрһәтмә бәйләнешендә уның комбинацияларын иллюстрациялау;
уҡытыусы тарафынан тәҡдим ителгән йә үҙаллы аныҡ итеп әйтелгән критериялар буйынса
мәғлүмәттең ышаныслылығын баһалау;
Мәғлүмәтте эффектив (файҙалы) иҫтә ҡалдырыу һәм системалаштырыу
универсаль уҡыу коммуникатив хәрәкәттәрен үҙләштереү
Аралашыу:
фекерҙе ҡабул итеү һәм аныҡ итеп әйтеү, аралашыуҙың шарт һәм маҡсатына ярашлы
эмоцияңды белдереү; диалог һәм дискуссияларҙа, телдән монологик телмәрҙә һәм яҙма текстарҙа
үҙеңде (үҙеңдең ҡарашыңды) белдереү;
невербаль аралашыу сараларын таныу, социаль тамғаларҙың мәғәнәһен аңлау;
конфликт ситуацияларҙың тәүшарттарын белеү һәм таныу һәм конфликты йомшартыу,
һөйләшеү алып барыу;
башҡаларҙың ниәттәрен аңлау, әңгәмәләшеүсеңә ихтирам күрһәтеү һәм корректлы формала
үҙеңдең килешимәүеңде аныҡ итеп әйтеү;
диалог/дискуссия барышында мәсьәләләрҙе хәл итеү маҡсатынан һәм аралашыуҙың ыңғай
хәл итеүен ҡеүәтләп, тема буйынса һорау биреү һәм үҙ идеяларыңды әйтеү;
диалогта ҡатнашыусыларҙың фекерен фекерең менән сағыштырыу, позицияларҙың
айырмалы һәм оҡшаш яҡтарын табыу;
үткәрелгән тел анализы, эшләнелгән лингвистик эксперимент, эҙләнеү, проект һөҙөмтәләрен
халыҡ алдында тәҡдим итеү;
презентацияның маҡсатын һәм аудиторияның үҙенсәлеген иҫәпкә алып, сығыш форматын
үҙаллы һайлау һәм күргәҙмә материалды ҡулланып, уға ярашлы телдән һәм яҙма текст төҙөү.
Берҙәм эшмәкәрлек:
тәғәйен проблеманы хәл итеүҙә командала һәм шәхсән эштең өҫтөнлөгөн аңлау һәи
ҡулланыу, ҡуйылған мәсьәләләрҙе хәл итеүҙә төркөм менән эшләү формаһын ҡулланыуҙың
кәрәклеген нигеҙләү;
берҙәм эшмәкәрлектең маҡсатын ҡабул итеү, уға өлгәшеү өсөн коллектив менән
планлаштырыу һәм хәрәкәтте башҡарыу;
берҙәм эшмәкәрлекте ойоштороуҙы планлаштырыу, үҙеңдең ролеңде (берҙәм эшмәкәрлектә
ҡатнашыусыларҙың барыһының да өҫтөнлөктәрен һәм мөмкинлектәрен иҫәпкә алып) билдәләү,
команда ағзалары араһында мәсьәләләрҙе бүлеп биреү, төркөм формаһындағы эштә (фекер
алышыу, “мейе штурмы” һәм башҡалар) ҡатнашыу;
16
үҙеңә бүленгән эште башҡарыу, үҙ эшеңдең йүнәлеше буйынса сифатлы һөҙөмтәгә өлгәшеү
һәм командалағы башҡа ағзаларҙың эштәре менән үҙ эшеңде тиңләү;
дөйөм һуңғы һөҙөмтәгә һалған өлөшөңдөң сифатын эшмәкәрлектә ҡатнашыусылар үҙаллы
аныҡ итеп билдәләгән критерийҙар буйынса баһалау; баштағы мәсьәләнең һөҙөмтәләре һәм һуңғы
һөҙөмтәгә өлгәшеү өсөн командалағы һәр ағзаның өлөшөн сағыштырыу һәм төркөм алдында отчет
тәҡдим итергә әҙерлекте күрһәтеү.
Универсаль уҡыу регулятив эшмәкәрлекте үҙләштереү
Үҙ ойоштороу:
уҡыу мәсьәләһе һәм тормош ситуациялары өсөн проблемаларҙы асыу;
хәл итеүҙе ҡабул итеүҙә төрлө йүнәлештәрҙә (шәхсән, төркөмдә хәл итеүҙә) ориентирлашыу;
мәсьәләне сисеүҙә (йә уның өлөшөн) үҙаллы алгоритм төҙөү, булған ресурстарҙы һәм үҙ
мөмкинлектәреңде иҫәпкә алып, уҡыу мәсьәләһен сисеүҙең ысулын һайлау, хәл итеүҙең мөмкин
булған варианттарын аргументлау;
үҙаллы эшмәкәрлек планын төҙөү, уны тормошҡа ашырыуҙа кәрәкле төҙәтмәләр индереү;
хәл итеүҙә яуаплылыҡты алыу һәм һайлап алыу.
Үҙ баһалау:
үҙ контролдең ( шул иҫәптән телмәр) төрлө ысулдарына эйә булыу;
уҡыу ситуацияһына адекват баһа биреү һәм уны үҙгәртеү буйынса план тәҡдим итеү;
уҡыу мәсьәләһен хәл итеүҙә килеп сығыусы ауырлыҡтарҙы күҙҙаллау һәм уны хәл итеүҙе
көйләү;
эшмәкәрлек һөҙөмтәләренә өлгәшеүҙең (өлгәшмәүҙең) сәбәбен аңлатыу; коммуникатив
уңышһыҙлыҡтарҙың сәбәбен аңлау һәм уны иҫкәртә белеү, үҙләштерелгән телмәр тәжрибәһенә
баһа биреү, маҡсат һәм аралашыу шарттарын иҫәпкә алып, үҙ телмәреңде корректировкалау.
Эмоциональ интеллект:
үҙ эмоцияң һәм башҡаларҙың эмоцияһы менән идара итеү һәләтен үҙләштереү;
эмоцияның сәбәптәрен асыу һәм анализлау; телмәр ситуацияһын анализлауҙа башҡа
кешенең дәлил һәм ниәттәрен аңлау; үҙ эмоцияларыңды сағылдырыуҙың ысулдарын көйләү.
Үҙеңде һәм башҡаларҙы ҡабул итеү:
башҡа кешенең һәм үҙ фекереңә аңлы ҡарау; үҙеңдең һәм башҡаларҙың хаталаныуға
хоҡуғын таныу;
үҙеңде һәм башҡаларҙы тәнҡитләмәй ҡабул итеү, асыҡлыҡ күрһәтеү;
тирә-яҡтағы бөтә нәмәне контролдә тотоп булмауҙы аңлау.
ШӘХСӘН ҺӨҘӨМТӘЛӘР
Төп дөйөм белем биреү кимәлендәге «Туған (башҡорт) теле»нән өлгө программаны
үҙләштереүҙең шәхси һөҙөмтәләре уҡыу-уҡытыу һәм тәрбиәүи эшмәкәрлектең традицион рәсәй
социомәҙәни һәм рухи-әхлаҡи ҡиммәттәр менән берҙәмлектә тормошҡа ашырыла, йәмғиәттә ҡабул
ителгән ҡағиҙә һәм тәрбиә нормалар һәм үҙ үҙләштереү, үҙ тәрбиәләү һәм үҙ үҫеш процесына,
шәхестең эске позицияһын формалаштырыуға булышлыҡ итә
гражданлыҡ тәрбиә:
гражданлыҡ бурыстарын үтәргә әҙер булыуы һәм уның хоҡуҡтарын тормошҡа ашырыу,
хоҡуҡтарын, иркен һәм башҡа кешеләрҙең хоҡуҡи ҡыҙыҡһыныуҙарын хөрмәт итеү;
ғаилә, белем биреү ойошма, урындағы берҙәмлек, тыуған яҡ, ил тормошонда актив
ҡатнашыу, шул иҫәптән башҡорт телендә яҙылған әҙәби әҫәрҙәрҙә сағылдырылған ситуациялар
менән сағыштырмаса;
экстремизм, дискриминацияның теләһә ниндәй формаһын ҡабул итмәү;
кеше тормошонда төрлө социаль институттарҙың ролен аңлау; төп хоҡуҡтар, иреклек һәм
гражданиндың бурыстар, социаль нормалар һәм полимәҙәни һәм күп конфессиональ йәмғиәттәге
ҡағиҙәләр тураһында күҙҙаллау, шул иҫәптән башҡорт телендә яҙылған әҙәби әҫәрҙәр миҫалы
нигеҙендә формалашылғандарына;
төрлө берҙәм эшмәкәрлеккә әҙер булыу, бер-береңде аңлау һәм бер-береңә ярҙам итеүгә
ынтылыу;
патриотик тәрбиә:
полимәҙәни һәм күп конфессиональ йәмғиәттә рәсәй гражданлыҡ берҙәйлекте белеү,
Башҡортостан Республикаһының башҡорт теленең туған тел булараҡ ролен аңлау, башҡорт теленә,
17
тарихҡа һәм Башҡортостан Республикаһының мәҙәниәтенә, «Туған (башҡорт) теле» уҡыу
предметы контексындағы Рәсәй халыҡтарына ҡарата ҡыҙыҡһыныу белдереү;
и памятникам, традициям разных народов, проживающих в родной стране;
башҡорт теленә, үҙ республикаңдың уңыштарына, Ватан – Рәсәй, фәнгә, мәҙәниәткә, яу
батырлыҡтарына һәм халыҡтың хеҙмәт уңыштарына мөһим мөнәсәбәт, шул иҫәптән әҙәби
әҫәрҙәрҙә сағылдырылғандарына; Рәсәй символдарына, дәүләт байрамдарына, тарихи һәм тәбиғәт
мираҫтарына һәм һәйкәлдәргә, тыуған яҡта йәшәүсе төрлө халыҡтарҙың традицияларына ихтирам.
рухи-әхлаҡи тәрбиә:
әхлаҡи ҡиммәттәргә һәм рухи һайлау ситуацияларындағы нормаларға иҫәп тотоу;
үҙ тәртибеңде, шул иҫәптән телмәр һәм эш-ҡылыҡтарыңды, шул иҫәптән рухи һәм хоҡуҡи
нормалар позицияһынан башҡа кешеләрҙең ҡылыҡтарын һәм тәртибен баһалауға әҙер булыу;
социаль ҡаршылыҡлы ҡылыҡтарҙы ҡабул итмәү; шәхси һәм йәмғиәт киңлектәр
шарттарында шәхестең иреклеге һәм яуаплылығы;
эстетик тәрбиә:
сәнғәттең төрлө төрҙәрен, традициялар һәм үҙеңдең һәм башҡа халыҡтарҙың ижадын ҡабул
итеү;
аралашыу һәм үҙ-үҙеңде күрһәтеү сараһы булараҡ художестволы мәҙәниәттең мөһиимлеген
аңлау; аралашыу һәм үҙ-үҙеңде күрһәтеү сараһы булараҡ башҡорт теленең мөһимлеген аңлау;
Рәсәй һәм донъяуи сәнғәт ҡиммәттәрен, этник мәҙәни традициялар һәм халыҡ ижадының
ролен аңлау; сәнғәттең төрлө төрҙәрендә үҙеңде күрһәтергә ынтылыу;
физик тәрбиә, һаулыҡ мәҙәниәтен формалаштырыу һәм эмоциональ именлек:
үҙ тормош һәм уҡыу тәжрибәһенә таянып, йәшәү ҡиммәттәрен аңлау; үҙеңдең һаулығыңа
һәм сәләмәт тормош алып барыуға (сәләмәт аҙыҡ, гигиеник ҡағиҙәләрҙе һаҡлау, эш һәм ял
режимын тигеҙләү, физик активлыҡ) күрһәтмә һәм яуаплы мөнәсәбәт; насар ҡылыҡтарҙың
(спиртлы эсемлектәр, наркотиктар ҡулланыу, тартыу) физик һәм психик һаулыҡҡа зыян килтереүсе
башҡа формаларҙың һөҙөмтәләрен аңлау; хәүефһеҙлек ҡағиҙәләрен, шулай уҡ мәктәптә тел
буйынса белем биреү процесында интернет-мөхитендә хәүефһеҙлек ҡағиҙәләре күнекмәләрен
һаҡлау;
стресс ситуацияларға һәм социаль, үҙгәреүсе мәғлүмәти һәм тәбиғәт шарттарына, шул
иҫәптән үҙ тәжрибәңде аңлап һәм артабанғы маҡсатыңды тормошҡа ашырыуға яраҡлашыу
һәләтлеге;
тәнҡитләмәй үҙеңде һәм башҡаларҙы ҡабул итеү;
үҙеңдең эмоциональ хәл торошоңдо һәм башҡаларҙың эмоциональ хәл торошон тоя белеү,
шул иҫәптән башҡорт телендә яҙылған әҙәби әҫәрҙәр миҫалына нигеҙләнеп, үҙеңдең хәл торошоңдо
сағылдырыу өсөн тап килгән тел сараларын ҡулланыу;
рефлексия күнекмәләренең формалашыуы, хаталаныуға үҙ хоҡуғыңды һәм башҡа кешенең
шундай уҡ хоҡуғын таныу;
хеҙмәт тәрбиәһе:
технологик һәм социаль йүнәлешле ғәмәли мәсьәләләрҙе хәл итеүҙә (ғаилә, мәктәп, ҡала,
өлкә сиктәрендә) актив ҡатнашыуға күрһәтмә, ундай йүнәлешле эшмәкәрлек төрөн
планлаштырыу, инициировать итеү һәләтлеге һәм үҙаллы эшләү;
төрлө төрҙәге эш һәм һөнәрҙе практик өйрәнеүгә ҡыҙыҡһыныу, шул иҫәптән өйрәнелгән
предмет белемен ҡулланыу нигеҙендә һәм филолог, журналист, яҙыусыларҙың эшмәкәрлеге менән
танышыу;
хеҙмәткә һәм хеҙмәт эшмәкәрлеге һөҙөмтәләренә ихтирам; шәхси һәм йәмғиәт
ҡыҙыҡһыныуын һәм ихтыяждарын иҫәпкә алып, белем биреүҙең троекторияһын төҙөү һәм
тормош пландарын аңлы рәүештә һайлау; киләсәккә үҙ пландарыңды һөйләй белеү;
экологик тәрбиә:
тирә-яҡ мөхит өлкәһендәге мәсьәләләрҙе хәл иткәндә тәбиғи һәм социаль ғилем өлкәһендәге
белемде ҡулланыуға йүнәлеш, ҡылыҡтарыңды планлаштырыу һәм тирә-яҡ мөхиткә булыуы
ихтимал зыян итеүсе һөҙөмтәләрҙе баһалау;
экологик проблемаға ҡарата үҙ ҡарашыңды теүәл һәм эҙмә-эҙлекле сағылдыра белеү;
экологик мәҙәниәт кимәлен күтәреү, глобаль характерҙағы экологик проблеманы һәм уны
хәл итеү юлдарын таныу;
тирә-яҡ мөхиткә зыян килтереүсе ҡылыҡтарҙы актив ҡабул итмәү, шул иҫәптән экологик
18
проблеманы күтәргән әҙәби әҫәрҙәр менән танышыуҙа формалашҡандарын;
тәбиғәт, технологик һәм социаль мөхит менән бәйләнеш шарттарында гражданин һәм
ҡулланыусы булараҡ үҙеңдең ролеңде таныу;
экологик йүнәлешле практик эшмәкәрлектә ҡатнашыуға әҙерлек;
ғилми белем алыу ҡиммәттәре:
кеше үҫешенең, тел үҫешенең төп ҡануниәттәре, кеше, тәбиғәт һәм йәмғиәт, тәбиғәт һәм
социаль мөхит менән кешенең үҙ-ара бәйләнеше тураһында ғилми күҙҙалауҙың заманса системаһы
эшмәкәрлегенә йүнәлеш;
тел һәм уҡыу мәҙәниәте, донъяны танып белеү сараһы булараҡ уҡыу күнекмәләрен
үҙләштереү;
Мәктәптә тел буйынса белем биреү үҙенсәлектәрен иҫәпкә алып, тикшеренеү
эшмәкәрлегенең төп күнекмәләрен үҙләштереү; тәжрибә, күҙәтеү;
ҡылыҡтарҙы ҡабул итеүгә күрһәтмә һәм шәхсән, коллектив именлегенә өлгәшеү юлдарын
камиллаштырыуға ынтылыу;
Социаль һәм тәбиғәт мөхитендәге үҙгәреү шарттарына уҡыусыларҙың яраҡлашыуын тәьмин
итеүҙә шәхсән һөҙөмтәләр:
уҡыусыларҙың төркөмдә һәм профессиональ эшмәкәрлек буйынса формалашҡан социаль
тормош берлеге формаларын, шулай уҡ башҡа мәҙәни мөхиттәге кешеләр, ғаилә, төркөм менән
социаль бәйләнештә булған социаль тәжрибәне, төп социаль ролде, норма һәм йәмғиәт тәртип
ҡағиҙәләрен үҙләштереү;
уҡыусыларҙың билдәһеҙлелек шарттарында үҙ-ара килешеп эш итеү, тәжрибә алыуға һәм
башҡалырҙың белемдәрен үҙләштереүгә әҙер булыу һәләтлелеге;
билдәһеҙлелек шарттарында эшләү һәләте, практик эшмәкәрлек аша үҙеңдең компетентлыҡ
кимәлен күтәреү, шул иҫәбтән башҡа кешеләрҙән уҡырға өйрәнеү, берҙәм эшмәкәрлектә
башҡаларҙың тәжрибәһенән сығып, яңы белем, күнекмә һәм компетенция алыу һәләтлелеге;
образдарҙы асыу һәм бәйләү күнекмәһе, яңы белемде формалаштырыу һәләте, объект һәм
күренеш тураһында идея, аңлатма, гипотезаны формалаштырыу һәләте, шул иҫәптән элек билдәле
булмағандарын, үҙ белем һәм компетенцияңдың етешмәүен аңлау, үҙ үҫешеңде планлаштырыу;
ныҡлы үҫеш концепцияһы өлкәһендә төп аңлатма, термин һәм күҙ алдына килтереүҙәргә
таянып эш итә белеү, тәбиғәт, йәмғиәт һәм иҡтисадтың бер-береһенә бәйләнешен анализлау һәм
асыу, тирә-яҡ мөхиткә йоғонтоһон иҫәпкә алып, үҙ эшеңде баһалау, маҡсатҡа өлгәшеү һәм
ҡаршылыҡтарҙы, мөмкин булған глобаль эҙемтәһен еңеп сығыу;
стресс ситуацияларҙы аңлау һәләте, тормош, телмәр һәм уҡыу тәжрибәһенә таянып, булған
үҙгәрештәрҙе һәм һөҙөмтәне баһалау; контрмер талап иткән саҡырыу булараҡ, стресс ситуацияны
ҡабул итеү; стресс ситуацияһын баһалау, ҡабул ителәсәк ҡарар һәм эшмәкәрлеккә төҙәтмәләр
индереү; аҙартҡылыҡ һәм һөҙөмтәне формалаштырыу һәм баһалау, тәжрибәне булдырыу, килеп
тыуған ситуацияның ыңғай яҡтарын таба белеү; уңыш гарантияһы булмаған осраҡта эш итергә
әҙер булыу.
МЕТАПРЕДМЕТ ҺӨҘӨМТӘЛӘР
универсаль уҡыу танып-белеү хәрәкәттәрен үҙләштереү
Төп логик хәрәкәт:
тел берәмектәрен, тел күренештәрен һәм процестарҙың мөһим билдәләрен характерлау һәм
асыу;
тел берәмеге (күренеш) классификацияһының төп билдәһен, дөйөмләштереү һәм
сағыштырыу өсөн нигеҙҙе, үткәреләсәк анализдың критерияларын билдәләү; тел берәмектәренең
әһәмиәтле билдәләрен классификациялау;
ҡуйылған кәрәкле уҡыу мәсьәләһен хәл итеү өсөн мәғлүмәттең етмәүен асыҡлау;
тел процестарын өйрәнеүҙә сәбәп-тикшеренеү бәйләнештәрҙе асыҡлау; дедуктив һәм
индуктив аналогия буйынса һөҙөмтә ҡулланып һығымта эшләү, бер-береһенә бәйләнеш буйынса
гипотеза формалаштырыу;
төрлө төрҙәге текстар, төрлө тел берәмектәре менән эшләү барышында, хәл итеү
варианттарын сағыштырып һәм үҙаллы билдәләгән критерийҙарҙы иҫәпкә алып, ҡулайлы
вариантты һайлап, уҡыу мәсьәләһенең сиселешен үҙаллы һайлау.
Төп тикшеренеү эшмәкәрлеге:
тел белемендә һорауҙы белем алыуҙың тикшеренеү инструменты булараҡ ҡулланыу;
19
ысынбарлыҡ һәм теләгән хәл торош ситуацияһы араһында тап килмәгәнлекте теркәүсе
һорауҙы формалаштырыу, эҙләнә торған һәм ысынбарлыҡты үҙаллы билдәләү;
үҙ фекере йөрөтөүеңде һәм башҡаларҙың фекеренең дөрөҫлөгө тураһында гипотеза
формалаштырыу, үҙ гипотезаңды һәм фекереңде аргументлау;
эшмәкәрлектең алгоритмын төҙөү һәм уны уҡыу мәсьәләһен сисеүҙә ҡулланыу;
тел берәмектәренең, процестарҙың, сәбәп-тикшеренеү бәйләнештәрҙең һәм объектарҙың
бер-береһенән бойондороҡло булыу үҙенсәлектәрен билдәләү буйынса үҙаллы төҙөлгән план
буйынса ҙур булмаған тикшеренеү үткәреү;
лингвистик тикшеренеү (эксперимент) барышында алынған мәғлүмәттең ысынбарлыҡҡа
тап килеүен һәм ҡулланылышлы булыуын тикшереү;
алып барылған күҙәтеү, тикшеренеү һөҙөмтәләре буйынса дөйөмләштереү һәм һығымтаны
үҙаллы формалаштырыу; алынған дөйөмләштереү һәм һығымтаның ысынбарлыҡҡа тап килеүен
баһалау инструменттары менән ҡулланыу;
оҡшаш һәм ҡулайлы ситуацияларҙа мөмкин булған артабанғы үҫеш процесын, ваҡиғалар
һәм уларҙың һөҙөмтәләрен прогнозлау, шулай уҡ яңы шарттар һәм контекстарҙа уларҙың үҫеше
тураһында фараз итеү.
Мәғлүмәт менән эшләү:
тәҡдим ителгән уҡыу мәсьәләһен һәм бирелгән критерийҙарҙы иҫәпкә алып, мәғлүмәтте
эҙләүҙә һәм һайлауҙа төрлө метод, инструметтарҙы ҡулланыу;
текст, таблица һәм схемала бирелгән мәғлүмәтте һайлау, анализлау, интерпретациялау,
дөйөмләштереү һәм системалаштырыу;
текстағы мәғлүмәттең дөрөҫлөгө һәм ҡулланылышы күҙлегенән баһалау өсөн төрлө төрҙәге
аралашыу һәм уҡыуҙы ҡулланыу һәм уҡыу мәсьәләһен хәл итеү маҡсатынан кәрәкле мәғлүмәтте
үҙләштереү;
ҡуйылған маҡсаттарҙы иҫәпкә алып, мәғлүмәтте алыу, дөйөмләштереү һәм
системалаштырыу өсөн мәғәнәле уҡыуҙы ҡулланыу;
төрлө мәғлүмәти сығанаҡтарҙа тап килгән аргументтарҙы (раҫлаусы йә кире ҡағыусы бер үк
идеяны, версияны) табыу;
мәғлүмәтте (текст, презентация, таблица, схема) тәҡдим итеүҙең ҡулайлы формаһын үҙаллы
һайлау һәм хәл ителәсәк мәсьәләне ауыр булмаған диаграмма, графика һәм, коммуникатив
күрһәтмә бәйләнешендә уның комбинацияларын иллюстрациялау;
уҡытыусы тарафынан тәҡдим ителгән йә үҙаллы аныҡ итеп әйтелгән критериялар буйынса
мәғлүмәттең ышаныслылығын баһалау;
мәғлүмәтте эффектлы иҫтә ҡалдырыу һәм системалаштырыу.
Универсаль уҡыу коммуникатив хәрәкәттәрен үҙләштереү
Аралашыу:
фекерҙе ҡабул итеү һәм аныҡ итеп әйтеү, аралашыуҙың шарт һәм маҡсатына ярашлы
эмоцияңды белдереү; диалог һәм дискуссияларҙа, телдән монологик телмәрҙә һәм яҙма текстарҙа
үҙеңде (үҙеңдең ҡарашыңды) белдереү;
вербаль булмаған аралашыу сараларын таныу, социаль тамғаларҙың мәғәнәһен аңлау;
конфликт ситуацияларҙың тәүшарттарын белеү һәм таныу һәм конфликты йомшартыу,
һөйләшеү алып барыу;
башҡаларҙың ниәттәрен аңлау, әңгәмәләшеүсеңә ихтирам күрһәтеү һәм корректлы формала
үҙеңдең килешмәүеңде аныҡ итеп әйтеү;
диалог/дискуссия барышында мәсьәләләрҙе хәл итеү маҡсатынан һәм аралашыуҙың ыңғай
хәл итеүен ҡеүәтләп, тема буйынса һорау биреү һәм үҙ идеяларыңды әйтеү;
диалогта ҡатнашыусыларҙың фекерен фекерең менән сағыштырыу, позицияларҙың
айырмалы һәм оҡшаш яҡтарын табыу;
үткәрелгән тел анализы, эшләнелгән лингвистик эксперимент, эҙләнеү, проект һөҙөмтәләрен
халыҡ алдында тәҡдим итеү;
презентацияның маҡсатын һәм аудиторияның үҙенсәлеген иҫәпкә алып, сығыш форматын
үҙаллы һайлау һәм күргәҙмә материалды ҡулланып, уға ярашлы телдән һәм яҙма текст төҙөү.
Берҙәм эшмәкәрлек:
тәғәйен проблеманы хәл итеүҙә командала һәм шәхсән эштең өҫтөнлөгөн аңлау һәм
ҡулланыу, ҡуйылған мәсьәләләрҙе хәл итеүҙә төркөм менән эшләү формаһын ҡулланыуҙың
20
кәрәклеген нигеҙләү;
берҙәм эшмәкәрлектең маҡсатын ҡабул итеү, уға өлгәшеү өсөн коллектив менән
планлаштырыу һәм хәрәкәтте башҡарыу: ролдәрҙе бүлеп биреү, килешеү, процесты һәм бергә
эшләүҙең һөҙөмтәһен тикшереү; бер-нисә кешенең фекерен дөйөмләштерә белеү, етәкселек итергә
әҙерлекте күрһәтеү, ҡушҡан эште башҡарыу, бойһоноу;
берҙәм эшмәкәрлекте ойоштороуҙы планлаштырыу, үҙеңдең ролеңде (берҙәм эшмәкәрлектә
ҡатнашыусыларҙың барыһының да өҫтөнлөктәрен һәм мөмкинлектәрен иҫәпкә алып) билдәләү,
команда ағзалары араһында мәсьәләләрҙе бүлеп биреү, төркөм формаһындағы эштә (фекер
алышыу, “мейе штурмы” һәм башҡалар) ҡатнашыу;
үҙеңә бүленгән эште башҡарыу, үҙ эшеңдең йүнәлеше буйынса сифатлы һөҙөмтәгә өлгәшеү
һәм командалағы башҡа ағзаларҙың эштәре менән үҙ эшеңде тиңләү;
дөйөм һуңғы һөҙөмтәгә һалған өлөшөңдөң сифатын эшмәкәрлектә ҡатнашыусыларҙың
үҙаллы аныҡ итеп билдәләгән критерийҙар буйынса баһалау; баштағы мәсьәләнең һөҙөмтәләре һәм
һуңғы һөҙөмтәгә өлгәшеү өсөн командалағы һәр ағзаның өлөшөн сағыштырыу һәм төркөм алдында
отчет тәҡдим итергә әҙерлекте күрһәтеү.
Универсаль уҡыу регулятив эшмәкәрлекте үҙләштереү
Үҙ ойоштороу:
уҡыу мәсьәләһе һәм тормош ситуацияларын хәл итеү өсөн проблемаларҙы асыу;
хәл итеүҙе ҡабул итеүҙә төрлө йүнәлештәрҙе (шәхсән, төркөмдә хәл итеүҙә) ала белеү;
мәсьәләне сисеүҙә (йә уның өлөшөн) үҙаллы алгоритм төҙөү, булған ресурстарҙы һәм үҙ
мөмкинлектәреңде иҫәпкә алып, уҡыу мәсьәләһен сисеүҙең ысулын һайлау, хәл итеүҙең мөмкин
булған варианттарын аргументлау;
үҙаллы эшмәкәрлек планын төҙөү, уны тормошҡа ашырыуҙа кәрәкле төҙәтмәләр индереү;
хәл итеүҙе һайлап алыу һәм яуаплылыҡты үҙ өҫтөңә алыу.
Үҙ баһалау:
үҙ контролдең (шул иҫәптән телмәр), үҙ мотивация һәм рефлексияның төрлө ысулдарына
эйә булыу;
уҡыу ситуацияһына адекват баһа биреү һәм уны үҙгәртеү буйынса план тәҡдим итеү;
уҡыу мәсьәләһен хәл итеүҙә буласаҡ ауырлыҡтарҙы күҙҙаллау һәм уны үҙгәртелгән осраҡта
хәл итеүҙе көйләү;
эшмәкәрлек һөҙөмтәләренә өлгәшеүҙең (өлгәшмәүҙең) сәбәбен аңлатыу; коммуникатив
уңышһыҙлыҡтарҙың сәбәбен аңлау һәм уны иҫкәртә белеү, үҙләштерелгән телмәр тәжрибәһенә
баһа биреү, маҡсат һәм аралашыу шарттарын иҫәпкә алып, үҙ телмәреңде корректировкалау;
маҡсат һәм аралашыу шарттары һөҙөмтәһенең тап килеүен баһалау.
Эмоциональ интеллект:
үҙ эмоцияң һәм башҡаларҙың эмоцияһы менән идара итеү һәләтен үҫтереү;
эмоцияның сәбәптәрен асыу һәм анализлау; телмәр ситуацияһын анализлауҙа башҡа
кешенең дәлил һәм ниәттәрен аңлау; үҙ эмоцияларыңды сағылдырыуҙың ысулдарын көйләү.
Үҙеңде һәм башҡаларҙы ҡабул итеү:
башҡа кешенең һәм үҙ фекереңә аңлы ҡарау; үҙеңдең һәм башҡаларҙың хаталаныуға
хоҡуғын таныу;
үҙеңде һәм башҡаларҙы тәнҡитләмәй ҡабул итеү, асыҡлыҡ күрһәтеү;
тирә-яҡтағы бөтә нәмәне контролдә тотоп булмауҙы аңлау.
ПРЕДМЕТ ҺӨҘӨМТӘЛӘРЕ
5 КЛАСС
Уҡыусылар белергә тейеш:
Башҡорт теленең байлығын һәм тасуирлығын аңлау, уны дәлилләүсе
миҫалдар
килтереү;
— лингвистиканың төп бүлектәрен, төп тел берәмектерен һәм телмәр (өн, морфема, һүҙ,
һүҙбәйләнеш, һөйләм) белеү.
21
телдән һәм яҙма телмәрҙең, диалог һәм монологтың айырмалыҡтарын характерлау,
көндәлек тормошта практик – йүнәлешле уҡыу мәсьәләһен хәл итеү барышында телмәр
эшмәкәрлеге төрҙәрен иҫәпкә алыу;
лингвистик темаға (өйрәнелгән кимәлдә) диалог/полилогта һәм тормоштағы күҙәтеүҙәр
нигеҙендәге диалогта ҡатнашыу;
тыңлау төрҙәрен үҙләштереү: һайланма, танышыу, ентекле;
уҡыу төрҙәрен үҙләштереү : өйрәнеү, танышыу, ҡарап сығыу,
эҙләнеү;
хәҙерге башҡорт әҙәби теле тураһында күҙҙаллай белеү;
яҡшы һәм дөрөҫ телмәр күрһәткестәре тураһында дөйөм күҙҙаллау;
орфоэпик һәм акцентологик вариант нормаларын айырыу; орфоэпик нормаларҙың әйтеү
нормаларын иҫәпкә алып ҡулланыу;
исем, сифат, ҡылымдарҙа (өйрәнелгән кимәлдә) баҫымдарҙы айырыу; исем, сифат,
ҡылымдарҙа (өйрәнелгән кимәлдә) айырым грамматик нормаларҙа баҫымдарҙың нормаларын
һаҡлау;
синонимдар, антонимдар, омонимдар (өйрәнелгән кимәлдә) ҡулланыу нормаларын
һаҡлау; һүҙҙәрҙе уларҙың мәғәнәһе һәм лексик яраҡлашыу ҡағиҙәләренә яраҡлы ҡулланыу;
типик телмәр хаталарын айырыу; һөйләү телмәрендә телмәр хаталарын табыу һәм
төҙәтеү; грамматик нормаларҙы боҙоуға бәйле типик хаталарҙы айырыу; телдән һәм яҙма телмәрҙә
грамматик хаталарҙы табыу һәм төҙәтеү;
рәсми һәм рәсми булмаған телмәр ситуацияларында этикет формаларын һәм мөрәжәғәт
итеү формаларын һаҡлау; таныш булмаған кешегә мөрәжәғәт итеүҙә хәҙерге мөрәжәғәт итеү
формалары; милли телмәр этикеты нигеҙендә ятыусы аралашыуҙың этикет принциптарын һаҡлау;
башҡорт этикетының вербаль (телдән) һәм вербаль булмаған аралашыу манераһын һаҡлау;
аңлатмалы, орфоэпик һүҙлектәр, синонидар, антонимдар һүҙлеге, грамматик һүҙлектәр,
белешмәләр ҡулланыу, шул иҫәптән мультимедийныйҙарҙы ҡулланыу; пунктуациянан орфографик
һүҙлектәр һәм белешмәләр ҡулланыу;
текстың төп билдәләрен таныу; тексты композицион-мәғәнәүи өлөштәргә (абзацтар)
бүлеү; һөйләмдәрҙең һәм текст бүлектәренең (һүҙ формаһы, тамырҙаш һүҙҙәр, синонимдар,
антонимдар, эйәлек заты алмаштары, һүҙҙәр ҡабатланыуы) бәйләнеү сараларын таныу; алған
белемдәрҙе үҙ текстарыңды (телдән һәм яҙма) төҙөүҙә ҡулланыу;
текстың төп билдәләре буйынса алған белемдәрҙе практикала ҡулланыу;
тормош һәм уҡыу тәжрибәһенә таянып, текстар төҙөү;
тыңланған һәм уҡылған текстарҙы мәғлүмәти эшкәртеү күнекмәләрен үҙләштереү:
текстың йөкмәткеһен телдән һәм яҙма формала һөйләү маҡсатынан сығып, план (ябай,
ҡатмарлы)төҙөү;
22
һөйләү телмәре, функциональ стилдәр, матур әҙәбиәт теленең үҙенсәлектәре тураһында
дөйөм күҙҙаллау;
өндәрҙе характерлау: өн менән хәрефтең айырмалыҡтарын аңлау, өндәр системаһын
характерлау;
фонетик анализ үткәреү;
фонетика, графика, орфоэпия буйынса белемдәрҙе дөрөҫ әйтеү һәм яҙыу практикаһында
ҡулланыу;
дөрөҫ яҙыу практикаһында орфограмма буйынса белемдәрҙе ҡулланыу (шулай уҡ ь
(нәҙек айырыу билдәһе) һәм ъ (ҡатылыҡ айырыу билдәһе) буйынса өйрәнелгәндәрҙе ҡулланыу);
төрлө ысулдар менән (тамырҙаш һүҙҙәр һайлау, синоним, антоним һүҙҙәр табыу;
контекст буйынса һүҙҙең мәғәнәһен табыу, аңлатмалы һүҙлек ярҙамында) һүҙҙең лексик мәғәнәһен
аңлатыу;
бер мәғәнәле һәм күп мәғәнәле һүҙҙәрҙе табыу, тура һәм күсмә мәғәнәле һүҙҙәрҙе
айырыу;
синоним, антоним, омонимдарҙы таныу; күп мәғәнәле һүҙҙәрҙе һәм омонимдарҙы
айырыу; пароним һүҙҙәрҙе дөрөҫ ҡуллана белеү;
һүҙҙәрҙең тематик төркөмөн характерлау;
һүҙҙәргә лексик анализ үткәреү (үтелгәндәр кимәлендә). Лексик һүҙлектәр (аңлатмалы
һүҙлек, синоним, антоним, омонимдар) һүҙлектәре менән ҡуллана белеү;
морфеманы телдең минималь берәмеге булараҡ характерлау;
һүҙҙәрҙә морфемаларҙы таныу;
һүҙҙәргә морфематик анализ үткәреү;
һүҙҙең лексик-грамматик разряды булараҡ һүҙ төркөмдәре, һүҙҙең грамматик мәғәнәһе,
уҡыу мәсьләһен практик-йүнәлешле хәл итеүҙә башҡорт телендәге һүҙ системаһы
тураһында
белемдәрҙе ҡулланыу;
исем, сифат, ҡылымдарҙы таныу;
исем, өлөшләтә сифаттарға, ҡылымдарға морфологик анализ үткәреү;
төрлө төрҙәге тел анализы һәм телмәр практикаһында морфология буйынса белемдәрҙе
ҡулланыу;
исем, сифат һәм ҡылымдарҙы дөрөҫ яҙыу нормаларын ҡулланыу;
дөйөм грамматик мәғәнә, морфологик билдәләрҙе һәм исемдәрҙең синтаксик
функцияһын билдәләү; телмәрҙә уның ролен аңлатыу;
исемдәрҙең лексик-грамматик разрядтарын билдәләү;
исемдәргә морфологик анализ үткәреү, һүҙ үҙгәреше, исемдәрҙе дөрөҫ әйтеү;
яңғыҙлыҡ исемдәрҙе, ҡыҫҡартылған исемдәрҙе дөрөҫ яҙыу нормаларын ҡулланыу;
23
дөйөм грамматик мәғәнә, морфологик билдәләрҙе һәм сифаттың синтаксик функцияһын
билдәләү; телмәрҙә уның ролен аңлатыу;
сифаттарға (өйрәнелгән кимәлдә) өлөшләтә морфологик анализ яһау;
өйрәнелгән орфограммалар менән сифаттарҙы дөрөҫ яҙыу нормаларын ҡулланыу;
ҡылымдың дөйөм грамматик мәғәнәһен, морфологик билдәләре һәм синтаксик
функцияларын аңлатыу;
ҡылымдарҙың һүҙбәйләнештәрҙә, һөйләмдәрҙә һәм телмәрҙәге ролен
аңлатыу;
ҡылымдарҙы (үткән, хәҙерге, киләсәк) заманда дөрөҫ ҡулланыу;
ҡылымдарҙы (хәбәр, өндәү, теләк, шарт) һөйкәлешендә дөрөҫ ҡулланыу;
ҡылымдарҙы өйрәнелгән орфограммалар нигеҙендә дөрөҫ яҙыу нормаларын ҡулланыу;
синтаксик берәмектәрен (һүҙбәйләнеш һәм һөйләм) таныу; һүҙбәйләнештәргә һәм ябай
һөйләмдәргә синтаксик анализ үткәреү; ябай һәм ҡушма һөйләмдәргә (өйрәнелгән кимәлдә)
пунктуацион анализ үткәреү; төрлө төрҙәге тел анализдары үткәргәндә һәм телмәр практикаһында
синтаксис һәм пунктуация буйынса белемдәрҙе ҡулланыу;
һүҙбәйләнештәрҙә эйәртеүсе һүҙҙе грамматик билдәләре буйынса таныу; ябай
һөйләмдәрҙе; һөйләмдәрҙе әйтелеү маҡсаты (хәбәр, өндәү, һорау) буйынса таныу; эмоциональ
төҫмөрө (өндәү, өндәү булмаған), грамматик нигеҙҙең иҫәбе (ябай һәм ҡушма), эйәрсән
киҫәктәрҙең булыуы (йыйнаҡ һәм тарҡау) буйынса таныу; баш киҫәктәр (грамматик нигеҙҙе) һәм
эйәрсән киҫәктәрҙе билдәләү; һөйләмдә эйәрсән (өйрәнелгән кимәлдә) сағылдырыуҙа морфологик
саралар;
өндәш һүҙҙәрҙе таныу. Өндәш һүҙле һөйләмдәрҙә тыныш билдәләрен ҡуйыу;
тиң киҫәкле һөйләмдәрҙә, тиң киҫәкле һөйләмдәрҙә дөйөмләштереүсе һүҙҙәр менән,
өндәш һүҙле һөйләмдәрҙә, ҡушма һөйләмдәрҙә пунктуацион нормаларҙы һаҡлау;
һөйләмдәргә (өйрәнелгән кимәлдә) синтаксик анализ яһау.
6 КЛАСС
Уҡыусылар белергә тейеш:
Башҡорт телен Башҡортостан Республикаһының дәүләт теле булараҡ функцияһын
характерлау;
башҡорт әҙәби теле тураһында белеү;
тормошта күҙәтеүҙәр, фәнни-уҡыу-уҡытыу, әҙәби һәм фәнни-популяр әҙәбиәт (монолог-
һүрәтләү, монолог-хәбәр итеү, монолог-фекер йөрөтөү) нигеҙендә телдән монологик сығыш
булдырыу; лингвистик темаға белдермә менән сығыш яһау;
диалогта (эшмәкәрлеккә саҡырыу, фекер алышыу) ҡатнашыу;
исем, сифат, ҡылым (өйрәнелгән кимәлдә) баҫым нормаларын һаҡлау; орфоэпик һәм
акцентологик норма варианттарын һаҡлау; хәҙерге орфоэпик норма варианттарын иҫәпкә алып,
һүҙҙәрҙе ҡулланыу;
24
орфоэпик һәм акцентологик норма варианттарын һаҡлау;
хәҙерге орфоэпик норма әйтелеш варианттарын иҫәпкә алып, һүҙҙәрҙе ҡулланыу;
исем, сифат, ҡылым, алмаш, һан, рәүеш, теркәүес, исем ҡылым, сифат ҡылым, уртаҡ
ҡылым, хәл ҡылымдарҙы һәм ярҙамсы һүҙ төркөмдәрен (өйрәнелгән кимәлдә) хәҙерге башҡорт
әҙәби теле нормаларына яраҡлы телмәрҙә ҡулланыу;
ярҙамсы һүҙ төркөмдәрен уларҙы мәғәнәләренә һәм стилистик үҙенсәлектәренә
яраҡлы ҡулланыу; ярҙамсы һүҙ төркөмдәрен дөрөҫ яҙыу нормаларын һаҡлау;
телдән һәм яҙма телмәрҙә типик телмәр хаталарын асыу, анализлау һәм төҙәтеү;
сит һәм үҙеңдең телмәреңде (өйрәнелгән кимәлдә) хәҙерге башҡорт әҙәби теле
нормалары күҙлегенән анализлау һәм баһалау;
аралашыуҙа башҡорт этикетының вербаль һәм вербаль булмаған манераһын һаҡлау;
милли башҡорт телмәр этикеты нигеҙендә ятҡан аралашыу этикет принциптарын һаҡлау;
аралашыуҙы башлау һәм тамамлау, маҡтау һәм комплимент әйтеү, рәхмәт белдереү, хуплау,
тынысландырыу һ.б.;
тексты уның төп билдәләренә яраҡлы булыу күҙлегенән анализлау;
телмәр төрҙәренең функциональ-мәғәнәүи төрҙәге текстарын характерлау;
телмәр
төрҙәре булараҡ һүрәтләү (кешенең тышҡы ҡиәфәтен, торлаҡты, торған урыныңды, тәбиғәтте,
эшмәкәрлекте) үҙенсәлектәрен характерлау;
текстағы һөйләмдәрҙең бәйләнеш сараларын асыу;
төрлө төрҙәге анализдар яһағанда һәм телмәр практикаһында телмәр төрҙәренең
функциональ-мәғәнәүи тураһындағы белемдәрҙе ҡулланыу; үҙ тексыңды төҙөү практикаһында
текстың төп билдәләре белемдәрен ҡулланыу;
тексҡа мәғәнәүи, уның композицион үҙенсәлектәренә анализ эшләү, микротемаларын
һәм абзацтарының иҫәбен билдәләү;
тексҡа мәғәнәүи, уның композицион үҙенсәлектәренә анализ үткәреү;
телмәр төрҙәренең төрлө функциональ-мәғәнәүи (хикәйәләү, кешенең тышҡы ҡиәфәтен,
торлаҡты, торған урыныңды, тәбиғәтте, эшмәкәрлекте) текстары төҙөү;
тексты ҡайтанан эшкәртеү күнекмәләрен үҙләштереү: уҡылған тексҡа план төҙөү (ябай,
ҡатмарлы) артабан тексты телдән һәм яҙма формала йөкмәкеһен һөйләү маҡсаты менән; уҡылған
һәм тыңланған текста төп һәм икенсел мәғлүмәтте айырып алыу; төрлө сығанаҡтарҙан, шулай уҡ
лингвистик
һүҙлектәрҙән
һәм
белешмәләрҙән
мәғлүмәт
алыу
һәм
уны
уҡыу-уҡытыу
эшмәкәрлегендә ҡулланыу;
телмәрҙә рәсми эш ҡағыҙҙары стиле, телмәрҙә фәнни стилдең үҙенсәлектәрен
характерлау, һүҙлек мәҡәләһе һәм фәнни белдермә төҙөүгә талаптарҙы һанап китеү; телдә төрлө
25
функциональ текстарҙы һәм жанрҙарҙы (хикәйә; ғариза, ышаныс ҡағыҙы; һүҙлек мәҡәләһе, фәнни
белдермә) анализлау;
төрлө төрҙәге тел анализы яһағанда һәм телмәр практикаһында рәсми эш ҡағыҙҙары
стиле һәм фәнни стиль тураһындағы белемдәрҙе ҡулланыу;
һүҙҙәрҙе килеп сығышы яғынан анализлау: төп башҡорт һүҙҙәре һәм үҙләштерелгән
һүҙҙәр; актив һәм пассив һүҙлек запасына ҡарауҙары менән айырыу: неологизмдар, иҫкергән һүҙҙәр
(историзмдар һәм архаизмдар); һүҙҙәре ҡулланыу сфераһы яғынан айырыу: дөйөм ҡулланылышлы
һүҙҙәр һәм ҡулланышы яғынан сикләнгән һүҙҙәр (диалектизмдар, терминдар, профессиональ
һүҙҙәр, жаргондар); һүҙҙәрҙең стилистик төҫмәрленештәрен билдәләү;
текста
фразеологизмдарҙы
таныу,
уларҙың
мәғәнәләрен
билдәләй
белеү;
фразеологизмдарҙың ҡулланыу ситуацияһын характерлау;
ҡанатлы һүҙҙәр һәм афоризмдарҙы билдәләү;
телмәр ситуацияһына яраҡлы лексик сараларҙы һайлауҙы тормошҡа ашырыу; сит тел
һүҙлектәре, иҫкергән һүҙҙәр ҡулланыу; үҙеңдең һәм сит телмәрҙе теүәл, урынлы һәм һүҙ
ҡулланыуҙың тасуирлығы күҙлегенән сығып баһалау; аңлатмалы һүҙлектәр ҡулланыу;
һүҙҙәрҙә һүҙҙең формаһын һәм һүҙ яһаусы морфемаларҙы таныу;
һүҙ яһалыу юлдарын билдәләү; һүҙҙәргә морфемик һәм һүҙ яһаусы анализ эшләү;
морфемика һәм яһалышы буйынса белемде төрлө төрҙәге тел анализы яһағанда ҡулланыу;
сифаттарҙың һүҙьяһалыш нормаларын билдәләү;
өйрәнелгән орфограммаларҙы таныу; һүҙҙәргә орфографик анализ яһау; дөрөҫ яҙыу
практикаһында орфография буйынса белемде ҡулланыу;
ҡушма һәм ҡыҫҡартылған һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙыу нормаларын һаҡлау;
исемдәрҙә эйәлек заты ялғауҙарының дөрөҫ яҙылышын үҙләштереү; хәбәрлек заты
ялғауҙарында баҫымдың үҙенсәлектәрен аңлау;
төп, артыҡлыҡ, аҙһытыу, сағыштырыу дәрәжәләрен айырыу;
килеш ялғауҙарын таныу һәм килеш мәғәнәләрен аңлау;
һандарҙы таныу; һандарҙың төп грамматик мәғәнәләрен билдәләү; һандарҙың
мәғәнәләре, төҙөлөшө яғынан төркөмсәләрен айырыу;
һандарҙы үҙгәртеү һәм үҙенсәлектәрен, синтаксик функцияһын характерлау; телмәрҙә
һандарҙың ролен, фәнни мәҡәләләрҙә, эшлекле телмәрҙә уларҙы ҡулланыу үҙенсәлектәрен
билдәләү;
һандарҙы дөрөҫ ҡулланыу; уларҙы дөрөҫ яҙыу нормаларын һаҡлау;
алмаштарҙы таныу; төп грамматик мәғәнәһен билдәләү; алмаштарҙы үҙгәртә белеү;
уларҙы үҙгәртеү үҙенсәлектәрен, синтаксик функцияһын, телмәрҙәге ролен характерлау;
26
башҡорт телмәр этикеты талаптарына яраҡлы алмаштарҙы, шул иҫәптән алдағы текстың
мәғәнәһенә яраҡлы (ике төрлө мәғәнәлекте, яңылышлыҡты булдырмау өсөн) 3-сө заттағы алмашты
дөрөҫ ҡулланыу; алмаштарҙы дөрөҫ яҙыу нормаларын һаҡлау;
ҡылым төркөмсәләрен (исем, сифат, уртаҡ, хәл ҡылымдар) айырыу; ҡылым
йүнәлештәрен билдәләү; ҡылым күләмдәре һәм ҡылым рәүешлеген характерлау;
исем, сифат, уртаҡ, хәл ҡылымдарҙы, рәүеш, ярҙамсы һүҙ төркөмдәре (теркәүес,
бәйләүес, киҫәксә, мөнәсәбәт һүҙҙәр, ымлыҡтар, оҡшатыу һүҙҙәрен) таныу һәм морфологик анализ
яһау; төп грамматик мәғәнәһен, морфологик билдәләрен, синтаксик функцияларын билдәләү;
исем ҡылымдың мәғәнәһе һәм яһалышын билдәләү;
исем ҡылымдың исемгә күсеүен таныу; исем ҡылымдың исемгә оҡшаш яҡтары: һан,
килеш, эйәлек заты менән үҙгәреүен билдәләү;
исем ҡылымдарҙың барлыҡ-юҡлыҡ формаһын айырыу;
исем ҡылымдарҙың һөйләмдәге ролен белеү;
уртаҡ ҡылымдың мәғәнәһен һәм яһалышын характерлау;
уртаҡ ҡылымдың юҡлыҡ формаһын һәм синтаксик вазифаларын билдәләү;
сифат ҡылымды айырым һүҙҙәр төркөмө булараҡ характерлау; сифат ҡылымдарҙың
исемләшеүе, уларҙың исем грамматик категорияларын алыуын билдәләү;
сифат ҡылымдың заман формаларын (үткән заман сифат ҡылым, киләсәк заман сифат
ҡылым, хәҙерге заман сифат ҡылым) айырыу, уларҙың һөйләмдәге вазифаларын белеү;
сифат ҡылымдарға морфологик анализ яһау, күнекмәләрҙе телмәр практикаһында
ҡулланыу;
сифат ҡылымдарҙы телмәрҙә урынлы ҡулланыу;
хәл ҡылым: уның мәғәнәһен билдәләү; хәл ҡылымдың төрҙәрен билдәләү;
хәл ҡылымдың һөйләмдә ролен билдәләү;
телмәрҙә хәл ҡылымды урынлы ҡулланыу;
хәл ҡылымдар ҡулланып, һөйләм төҙөү;
хәл ҡылымлы һөйләмдәрҙә тыныш билдәләрен дөрөҫ ҡуйыу;
телмәрҙә рәүештәрҙе таныу; рәүештең дөйөм грамматик мәғәнәһен билдәләү; мәғәнәһе
яғынан рәүеш төркөмсәләрен айырыу; уларҙың синтаксик билдәләрен, телмәрҙәге ролен
характерлау.
рәүештәргә синтаксик анализ үткәреү, был күнекмәләрҙе практикала ҡулланыу:
ярҙамсы һүҙ төркөмдәренә дөйөм характеристика биреү; уларҙың үҙ аллы һүҙ
төркөмдәренән айырмалы яҡтарын билдәләү;
ярҙамсы һүҙ төркөмө булараҡ теркәүестәрҙе характерлау; текста теркәүестәрҙең ролен,
шулай уҡ һөйләмдең тиң киҫәктәрен һәм ҡушма һөйләм эсендәге ябай һөйләмдәрҙе үҙ-ара бәйләү
сараһы булараҡ аңлатыу;
27
теркәүестәрҙең бүленеше: теҙеү һәм эйәртеү теркәүестәрен айырыу;
теркәүестәрҙең телмәрҙәге функцияһын аңлатыу; уларҙы дөрөҫ яҙыу нормаларын
һаҡлау;
ярҙамсы һүҙ төркөмө булараҡ бәйләүестәрҙе характерлау;
бәйләүестәрҙең бүленеше: төп һәм эйәлек килеште талап итеүсе бәйләүестәр, төбәү
килеште талап итеүсе бәйләүестәр, сығанаҡ килештә ҡулланыусы бәйләүестәрҙе айырыу һәм дөрөҫ
ҡулланыу;
мәғәнәләре һәм стилистик үҙенсәлектәренә ярашлы бәйләүестәрҙе телмәрҙә ҡулланыу;
киҫәксәләрҙең морфологик билдәләрен, телмәрҙәге, синтаксик вазифаларын билдәләү;
киҫәксәләрҙең бүленешен (көсәйтеү, раҫлау киҫәксәләре, сикләү киҫәксәләре, икеләнеү
киҫәксәләре, һорау киҫәксәләре) айырыу;
киҫәксәләрҙе дөрөҫ яҙыу нормаларын һаҡлау;
мөнәсәбәт һүҙҙәрҙең синтаксик ролен билдәләү;
мөнәсәбәт һүҙҙәрҙең мәғәнәһен һәм телмәрҙә ҡулланышын аңлау;
телмәрҙә мөнәсәбәт һүҙҙәрҙе дөрөҫ ҡулланыу һәм дөрөҫ яҙыу нормаларын һаҡлау;
телмәрҙә ымлыҡтарҙың ролен аңлатыу; һөйләү телмәрендә һәм матур әҙәбиәттә
ымлыҡтарҙың ҡулланыу үҙенсәлектәрен характерлау;
ымлыҡтарҙың төрҙәрен айырыу; ымлыҡтарҙы телмәрҙә ҡулланыу һәм дөрөҫ интонация
менән уҡырға өйрәтеү; яҙыуҙа тыныш билдәләрен дөрөҫ ҡуйыу.
7 КЛАСС
Уҡыусылар белергә тейеш:
кеше, дәүләт, йәмғиәт тормошонда туған телдең ролен аңлау;
тел, мәҙәниәт һәм халыҡ тарихының бәйләнешен аңлау; миҫалдар килтереү;
хәҙерге башҡорт әҙәби телендә телмәр нормаларын һаҡлау;
монолог-һүрәтләү, монолог-фекер йөрөтөү, монолог-хикәйәләү төҙөү (ҡабатлау);
күҙәтеүҙәр, шәхси тәьҫораттар, фәнни-уҡыу-уҡытыу, матур әҙәбиәт һәм фәнни-популяр
әҙәбиәт (телдән монолог-һүрәтләү, монолог-фекер йөрөтөү, монолог-хикәйәләү) уҡыу нигеҙендә
телдән монологик телмәр төҙөү;
диалог төрҙәрен (эшмәкәрлеккә әйҙәү, фекер менән уртаҡлашыу, мәғлүмәтте һорау,
мәғлүмәтте хәбәр итеү) айырыу;
һүҙҙәрҙе лексик мәғәнәһе һәм лексик тура килеү талаптарына яраҡлы ҡулланыу;
паронимдарҙы ҡулланыу нормаларын һаҡлау;
типик грамматик хаталарҙы (өйрәнелгән кимәлдә) анализлау һәм айырыу;
хәҙерге әҙәби телдең төп нормаларын иҫәпкә алып, телдән һәм яҙма телмәрҙе
корректлау;
28
һүҙҙәрҙе хәҙерге орфоэпик, грамматик һәм стилистик норма варианттарын иҫәпкә алып
ҡулланыу;
үҙеңдең телмәреңдә хәҙерге башҡорт әҙәби телдең төп лексик нормаларын иҫәпкә алыу
(ҡабатлау);
хәҙерге башҡорт әҙәби теленең синтаксик нормаларын һаҡлау;
һүҙбәйләнеш, бер составлы, ике составлы һөйләмдәр, тиң киҫәкле һөйләмдәр, өндәш
һүҙҙәр менән һөйләмдәр, инеш һүҙ һәм инеш һөйләмдәр менән һөйләмдәр, айырымланған киҫәктәр
менән һөйләмдәрҙе төҙөүҙең төп нормаларын аңлау;
тыйыу;
милли башҡорт телмәр этикеты (тупаҫ һүҙҙәрҙе, аңлатма, фразаларҙы ҡулланыуҙы
һөйләшеүҙә
ҡәтғилекте
ҡулланмау
һ.б.)
нигеҙендә
ятыусы
аралашыу
этикеты
принциптарын ҡулланыу;
кешенең һәм үҙеңдең телмәреңде хәҙерге башҡорт әҙәби теле нормалары күҙлегенән
анализлау һәм баһалау;
аңлатмалы, орфоэпик, синоним, антоним; грамматик һүҙлек һәм белешмәләр, шулай
иҫәптән мультимедийныйҙарҙы ҡулланыу; пунктуация буйынса орфографик һүҙлектәр һәм
белешмәләр ҡулланыу;
тексты төп билдәләренә ярашлы булыу күҙлегенән анализлау; уның структураһын,
абзацтарҙың бәйләнеш үҙенсәлектәрен, текстағы тел-һүрәтләү сараларын билдәләү;
тексты ҡайтанан эшкәртеү күнекмәләрен үҙләштереү: уҡылған тексҡа план төҙөү (ябай,
ҡатмарлы) артабан тексты телдән һәм яҙма формала йөкмәкеһен һөйләү маҡсаты менән; уҡылған
һәм тыңланған текста төп һәм икенсел мәғлүмәтте айырып алыу; текст йөкмәткеһен һөйләү; тексты
мәғлүмәти
эшкәртеү сараларын ҡулланыу; төрлө сығанаҡтарҙан, шулай уҡ лингвистик
һүҙлектәрҙән һәм белешмәләрҙән мәғлүмәт алыу һәм уны уҡыу-уҡытыу эшмәкәрлегендә
ҡулланыу;
публицистик
стилдең
үҙенсәлектәрен
характерлау
(шул
иҫәптән
ҡулланыу,
функцияһы), публицистик стилдә тел-һүрәтләү сараларының ҡулланыуы, публицистик стиль
текстарының төҙөлөү нормаларын, жанр (интервью, репортаж, ҡыҫҡа мәҡәләләр) үҙенсәлектәрен
ҡылыҡһырлау;
репортаж, ҡыҫҡа мәҡәләләр, интервью; эшлекле ҡағыҙҙар (күрһәтмә) жанрында
публицистик стиль текстары төҙөү;
публицистик стиль текстарын төҙөү нормаларын үҙләштереү;
рәсми эш ҡағыҙҙары стилен (шул иҫәптән ҡулланыу, функция, тел үҙенсәлектәре),
күрһәтмәнең (инструкция) жанр үҙенсәлектәрен характерлау;
төрлө төрҙәге тел анализдарын яһағанда һәм телмәр практикаһында телдең функциональ
төрлөлөгө тураһында белемдәрен ҡулланыу;
лингвистика бүлеге булараҡ синтаксис тураһында аңлатма;
29
синтаксис берәмеге булараҡ һүҙбәйләнеш һәм һөйләмде таныу (ҡабатлау);
өйрәнелгән тыныш билдәләренең функцияларын айырыу;
һүҙбәйләнеш, уның һөйләмдән айырмаһын билдәләү;
һүҙбәйләнештәрҙең яһалыу юлдарын үҙләштереү; эйәртеүле бәйләнеш төрҙәрен:
ярашыу, башҡарылыу, йәнәшәлек, һөйкәлеүҙе айырыу;
һүҙбәйләнештәрҙе фразеологик берәмектәр менән сағыштырыу, улар араһындағы
айырманы таныу;
телмәр практикаһында һүҙбәйләнештәрҙе төҙөү нормаһын ҡулланыу;
һөйләмдең төп билдәләрен, телдән һәм яҙма телмәрҙә һөйләмдәрҙе төҙөү сараларын
характерлау;
әйтелеү маҡсаты, эмоциональ биҙәлеше буйынса һөйләмдәрҙе таныу; уның интонацион
һәм мәғәнәүи үҙенсәлектәрен характерлау (ҡабатлау);
һөйләмдә грамматик нигеҙҙең иҫәбе буйынса таныу; эйәне сағылдырыу ысулдары, хәбәр
төрҙәре һәм уны сағылдырыу ысулдарын таныу; ябай һөйләү төҙөү нормаларын ҡулланыу; эйә
менән хәбәрҙең яраҡлашыу нормаларын ҡулланыу; эйә менән хәбәр араһында һыҙыҡ ҡулланыу
нормаларын ҡулланыу;
һөйләмдең баш һәм эйәрсән киҫәктәре барлығы, тулы һәм кәм һөйләмдәр (кәм
һөйләмдәрҙең диалогик телмәрҙә ҡулланыу үҙенсәлектәрен аңлау) яғынан таныу;
һөйләмдә эйәрсән киҫәктәрҙең төрҙәрен (тиң һәм тиң булмаған аныҡлаусылар,
өҫтәлмәлек, тура һәм ситләтелгән тултырыусы, хәлдәрҙең төрҙәре: ваҡыт, урын, сәбәп, маҡсат,
рәүеш, шарт, күләм-дәрәжә, кире) айырыу;
һөйләмдәрҙә грамматик нигеҙҙәрҙең һаны буйынса айырыу; эйәне сағылдырыу
ысулдары, хәбәр төрҙәре һәм уны сағылдырыу ысулдарын таныу;
бер составлы һөйләмдәрҙе, уларҙың грамматик билдәләрен; бер составлы һөйләмдәрҙең
төрҙәрен (билдәле эйәле һөйләм, билдәһеҙ эйәле һөйләм, эйәһеҙ һөйләм, атама һөйләм) таныу;
телмәрҙә бер составлы һөйләмдәрҙе ҡулланыу үҙенсәлектәрен айырыу;
тиң киҫәкле һөйләмдәр араһында тыныш билдәләрен дөрөҫ ҡулланыу;
дөйөмләштереүсе һүҙҙәре булған тиң киҫәкле һөйләмдәрҙе айырыу, дөрөҫ интонация
менән уҡыу;
тиң
киҫәкле һөйләмдәрҙең
үҙенсәлектәрен
билдәләү; тиң
һәм
тиң
булмаған
аныҡлаусыларҙы айырыу; тиң киҫәктәр эргәһендә дөйөмләштереүсе һүҙҙе табыу; телмәрҙә тиң
киҫәкле һөйләмдәрҙе ҡулланыу үҙенсәлектәрен аңлау;
тиң киҫәкле һөйләмдәрҙә тыныш билдәләре ҡуйылыу нормаларын, дөйөмләштереүсе
һүҙҙәре булған тиң киҫәкле һөйләмдәрҙә тыныш билдәләре ҡуйылыу нормаларын ҡулланыу;
инеш һүҙҙәр һәм инеш һөйләмдәрҙе айырыу, телмәрҙә өндәш һүҙҙәр ҡулланылған
һөйләмдәрҙең үҙенсәлектәрен аңлау;
30
инеш һүҙҙәр һәм инеш һөйләмдәрҙә тыныш билдәләре ҡулланыу нормаларын белеү;
телмәрҙә инеш һүҙҙәр һәм инеш һөйләмдәрҙе ҡулланыу һәм уларҙың функцияларын
инеш һүҙҙәр һәм инеш һөйләмдәр төҙөү нормаларын ҡулланыу;
һөйләмдең айырымланған киҫәктәренең төрҙәрен (өҫтәлмәлектәрҙең айырымланыуы,
аңлау;
аныҡлаусыларҙың айырымланыуы, хәл әйтемдәренең айырымланыуы) айырыу һәм тыныш
билдәләрен дөрөҫ ҡуйыу;
тура телмәрле һәм ситләтелгән телмәрле (өйрәнелгән кимәлдә) ҡушма һөйләмдәрҙе
тура телмәрле һәм ситләтелгән телмәрле һөйләмдәрҙә тыныш билдәләрен дөрөҫ ҡуйыу.
таныу;
8 КЛАСС
Уҡыусылар белергә тейеш:
төрки телдәренең береһе булараҡ башҡорт теле тураһында белеү;
тормош күҙәтеүҙәре, шәхси тәьҫораттар, әҙәби, фәнни-популяр һәм публицистик әҙәбиәт
(монолог-һүрәтләү, монолог- фекер йөрөтөү, монолог – хикәйәләү) нигеҙендә телдән монолог
төҙөү;
тыңланған һәм уҡылған
фәнни-уҡыу-уҡытыу, әҙәби, публицистик текстарҙың
йөкмәткеһен аңлау; телдән һәм яҙма формала уҡылған һәм тыңланған текстарҙың ҡыҫҡартып һәм
һайлап алып йөкмәткеһен һөйләү;
үҙ фекереңде әйтеп еткереү өсөн маҡсат, тема һәм коммуникатив ниәттәреңә тап килеү
маҡсатынан сығып, тел сараларын һайлау;
орфоэпик
һәм
акцентологик
норма
варианттарын
айырыу;
хәҙерге
орфоэпик
нормаларҙың әйтелеш һәм стилистик варианттарын иҫәпкә алып, һүҙҙәрҙе ҡулланыу;
хәҙерге башҡорт теленең әйтелеш һәм баҫым (өйрәнелгән кимәлдә) өлкәһендәге актив
процестар тураһында күҙҙаллау;
фәнни стиль текстарында, публицистик һәм әҙәби текстарҙа (өйрәнелгән кимәлдә)
терминдарҙы әҙәпле ҡулланыу;
терминдарҙы (өйрәнелгән кимәлдә) ҡулланыуға бәйле типик телмәр хаталарҙы
анализлау;
үҙеңдең һәм башҡа кешенең телмәрен хәҙерге башҡорт әҙәби тел нормалары күҙлегенән
сығып анализлау; телмәрҙе хәҙерге әҙәби телдең төп нормаларын иҫәпкә алып төҙәтеү;
һөйләмдәрҙе синтаксик грамматик хаталарҙы төҙәтеү маҡсатынан редакторлау;
телмәрҙә теҙмә, эйәртеүле ҡушма һөйләмдәрҙе ҡулланыу үҙенсәлектәрен аңлау;
теҙмә һәм эйәртеүле ҡушма һөйләмдәрҙе төҙөүҙең төп нормаларын аңлау;
31
этикет
интернет мөхитендә аралашыуҙа милли башҡорт телмәр этикеты нигеҙендә ятҡан
формуларын,
этикет
аралашыу
принциптарын
ҡулланыу;
эшлекле
аралашыу
ситуацияларында башҡорт этикет телмәр нормаларын һаҡлау;
телмәр этикетында (өйрәнелгән кимәлдә) актив процестарҙы характерлау һәм баһалау;
телмәр агрессияһына ҡаршы торорға ярҙам итеүсе алымдарҙы ҡулланыу;
аңлатмалы, орфоэпик һүҙлектәр, синоним, антоним һүҙлектәре, грамматик һүҙлек һәм
белешмәләр, шулай уҡ мультимедийныйҙарҙы, пунктуация буйынса орфографик һүҙлектәр һәм
белешмәләр ҡулланыу;
тексты төп билдәләренә ярашлы булыу күҙлегенән анализлау: теманың булыуы, төп
фекер, һөйләмдәрҙә грамматик бәйләнеш, тулылыҡ һәм тамамланыуы; текста һөйләмдәрҙе бәйләү
саралары һәм ысулдарын күрһәтеү; тексты телмәрҙең функциональ – мәғәнәүи төрөнә ҡарағанлығы
күҙлегенән анализлау; текста тел сараларының тәьҫирлелеген анализлау;
телмәр төрҙәрендәге төрлө функциональ-мәғәнәүи текстарҙы (хикәйәләү, һүрәтләү,
фекер йөрөтөү) таныу (ҡабатлау): төрлө функциональ тел һәм жанр төрлөлөгөндәге текстарҙы
анализлау; төрлө төрҙәге тел анализдарын яһағанда һәм телмәр практикаһында алынған белемдәрҙе
ҡулланыу;
тексты ҡайтанан эшкәртеү күнекмәләрен үҙләштереү: тезис, конспект төҙөү; төрлө
сығанаҡтарҙан, шулай уҡ лингвистик һүҙлектәрҙән һәм белешмәләрҙән мәғлүмәт алыу һәм уны
уҡыу-уҡытыу эшмәкәрлегендә ҡулланыу. Бирелгән тема буйынса белдермәне презентация
формаһында тәҡдим итеү;
рәсми эш ҡағыҙҙары стиленең (ғариза, аңлатма яҙыу, автобиография, характеристика)
һәм фәнни стилдең, фәнни стилдең төп жанрҙарын (реферат, фәнни темаға доклад) үҙенсәлектәрен
характерлау; текста телдең төрлө фукциональ төрлөлөгөнөң бәйләнешен, текстағы һөйләмдәрҙең
бәйләнеш сараларын асыу;
рәсми
эш ҡағыҙҙары (ғариза,
аңлатма яҙыу,
автобиография,
характеристика),
публицистик жанр текстары төҙөү; эш ҡағыҙҙарын яҙыу;
ҡушма һөйләм төрҙәрен классификациялау;
ҡушма һөйләм өлөштәре араһындағы синтаксик бәйләнештең төп сараларын асыҡлау;
төрлө төрҙәге бәйләнешле ҡушма һөйләмдәрҙе таныу;
теҙмә ҡушма һөйләмдәрҙе, уның төҙөлөшө, структур һәм өлөштәрҙең интонацион
берҙәмлеген характерлау;
теҙмә ҡушма һөйләмдәрҙең өлөштәре араһында мәғәнәүи мөнәсәбәтте һәм интонацион
үҙенсәлектәрен асыҡлау;
телмәрҙә теҙмә ҡушма һөйләмдәрҙе ҡулланыу үҙенсәлектәрен аңлау;
теҙмә ҡушма һөйләмдәр төҙөлөшөнөң төп нормаларын аңлау;
теҙмә ҡушма һөйләмдәргә синтаксик һәм пунктуацион анализ үткәреү;
32
теҙмә ҡушма һөйләмдәрҙә тыныш билдәләре ҡуйылышы нормаларын ҡулланыу;
эйәртеүле ҡушма һөйләмдәрҙе таныу, баш һәм эйәрсән һөйләмдәрен, һөйләмдәр
араһындағы бәйләнеү сараларын айырыу;
эйәртеүле ҡушма һөйләмдәрҙе төрҙәрен айырыу, уларҙың төҙөлөү үҙенсәлектәрен
асыҡлау;
эйәртеүле ҡушма һөйләмдә эйәрсән һөйләмдәрҙе (эйә эйәрсән һөйләм, хәбәр эйәрсән
һөйләм, аныҡлаусы эйәрсән һөйләм, тултырыусы эйәрсән һөйләм, ваҡыт эйәрсән һөйләм, урын
һөйләм, сәбәп һөйләм, маҡсат һөйләм, рәүеш һөйләм, күләм-дәрәжә һөйләм, сағыштырыу һөйләм,
шарт һөйләм, кире һөйләм) таныу.
эйәртеүле ҡушма һөйләмдәрҙе телмәрҙә ҡулланыу. Эйәрсән һөйләм төрҙәрен, уларҙың
үҙенсәлектәрен, уларҙағы тыныш билдәләрен, компоненттарының бер-береһе менән бәйләнеү
сараларын үҙләштереү;
эйәртеүле ҡушма һөйләмдәрҙең төҙөлөшөнөң төп нормаларын, телмәрҙә эйәртеүле
ҡушма һөйләмдәрҙе ҡулланыу үҙенсәлектәрен аңлау;
эйәртеүле ҡушма һөйләмдәргә синтаксик һәм пунктуацион анализ үткәреү;
эйәртеүле ҡушма һөйләмдәрҙең төҙөлөү нормаларын һәм уларҙа тыныш билдәләренең
ҡуйылышын ҡулланыу;
теркәүесһеҙ теҙмә ҡушма һөйләмдәрҙең өлөштәре араһындағы мәғәнәүи мөнәсәбәтте,
был мөнәсәбәттәрҙең интонацион һәм пунктуацион сағылдырыуын характерлау;
теркәүесһеҙ теҙмә ҡушма һөйләмдәрҙең төҙөлөшөнөң төп грамматик нормаларын,
телмәрҙә теркәүесһеҙ теҙмә ҡушма һөйләмдәрҙең ҡулланыу үҙенсәлектәрен аңлау;
теркәүесһеҙ теҙмә ҡушма һөйләмдәрҙә тыныш билдәләренең ҡуйылыу нормаларын
ҡулланыу;
теркәүесһеҙ теҙмә ҡушма һөйләмдәргә синтаксик һәм пунктуацион анализ үткәреү;
күп эйәрсәнле ҡушма һөйләмдәрҙең төп үҙенсәлектәрен, эйәртеүле ҡушма һөйләмдәрҙән
айырмаһын төшөнөү;
күп эйәрсәнле ҡушма һөйләмдәрҙең төҙөлөшөнөң төп грамматик нормаларын, телмәрҙә
күп эйәрсәнле ҡушма һөйләмдәрҙең ҡулланыу үҙенсәлектәрен аңлау;
ҡатнаш ҡушма һөйләмдәрҙе айырырға өйрәнеү, уларҙың үҙенсәлектәрен билдәләү;
ҡатнаш ҡушма һөйләмдәрҙә тыныш билдәләренең ҡуйылышын үҙләштереү һәм яҙыуҙа
дөрөҫ ҡулланыу;
теҙемдәрҙең үҙенсәлектәрен белеү, уларҙы айырырға өйрәнеү.
9 КЛАСС
Уҡыусылар белергә тейеш:
телде үҫә барыусы ижтимағи күренеш (өйрәнелгән кимәлдә) булараҡ характерлау;
33
башҡорт теле – башҡорт халҡының милли теле булыуын аңлау;
башҡорт теленең башҡа ҡәрҙәш телдәр араһындағы урынын билдәләү;
әҙәби тел менән диалект араһындағы айырмалыҡтарҙы билдәләү һәм характерлау;
диалекттарҙың милли-мәҙәни төрлөлөгөн (өйрәнелгән кимәлдә) аңлатыу;
предмет
һәм тирә-яҡ күренештәрҙәге атамаларҙы әҙәби телдә һәм диалектта
сағыштырыу, диалект һүҙҙәрҙе әҙәбиәттә ҡулланыуҙы аңлатыу;
күҙәтеүҙәр, шәхси тәьҫораттар нигеҙендә, фәнни-уҡыу-уҡытыу, әҙәби һәм фәнни-
популяр әҙәбиәт уҡыу: монолог-хәбәр итеү, монолог-тасуирлау, монолог-фекер йөрөтөү, монологхикәйәләү телдән монолог төҙөү; фәнни белдермә менән сығыш яһау;
көн-күреш, фәнни-уҡыу-уҡытыу (шулай иҫәптән лингвистик) темаларға диалогик һәм
полилогик аралашыуҙа (эшмәкәрлеккә өндәү, фекерҙәр менән алышыу, мәғлүмәт алыу, мәғлүмәтте
хәбәр итеү) ҡатнашыу;
сығышыңды маҡсат, тема һәм коммуникатив ниәтеңә яраҡлы ҡороу өсөн тел сараларын
һайлауҙы тормошҡа ашырыу;
әйтелеш һәм баҫым өлкәһендә (өйрәнелгән кимәлдә) актив процестарҙы аңлау һәм
характерлау (ҡабатлау);
орфоэпик һәм акцентологик норма варианттарын айырыу; үҙаллы һүҙ төркөмдәренең
(өйрәнелгән кимәлдә) айырым грамматик формаларында әйтелеш һәм баҫым нормаларын һаҡлау;
хәҙерге орфоэпик нормаларҙың әйтелеш варианттарын иҫәпкә алып, һүҙҙәрҙе ҡулланыу;
һүҙҙәрҙе уларҙың лексик мәғәнәләренә яраҡлы ҡулланыу; йыш ҡына осрап торған
тавтология күренештәрен таныу;
публицистик, фәнни, йәнле һөйләү, матур әҙәбиәт, рәсми эш ҡағыҙҙары стилендә
терминдарҙы айырыу;
хәҙерге башҡорт әҙәби теленең синтаксик нормаларын һаҡлау: һүҙбәйләнештәр төҙөү,
ябай һөйләмдәр, төрлө төрҙәге һүҙбәйләнештәр төҙөү(ҡабатлау);
үҙеңдең һәм сит кешенең телмәрен хәҙерге башҡорт әҙәби тел нормалары варианттары
нормалары күҙлегенән анализлау һәм баһалау; хәҙерге әҙәби тел вариант нормалары һәм уның төп
нормаларға тап килеүен иҫәпкә алып, телмәрҙе төҙәтеү;
интернет-мөхиттә аралашыу барышында милли башҡорт телмәр этикет нигеҙендә
ятыусы, этикет формаларын һәм нығынған формаларҙы, этикет аралашыу принцибын ҡулланыу;
эшлекле аралашыу ситуацияларында башҡорт телмәр этикетының нормаларын һаҡлау;
текстың төп билдәләрен таныу; тексты композицион-мәғәнәүи (абзац) өлөштәргә бүлеү;
һөйләмдәрҙең һәм текст өлөштәренең (һүҙ формаһы, тамырҙаш һүҙҙәр, синонимдар, антонимдар,
эйәлек заты алмаштары, һүҙҙәр ҡабатланышы) бәйләнеү сараларын таныу; үҙ тексыңды (телдән
һәм яҙма) төҙөүҙә уларҙы ҡулланыу;
34
телмәрҙең төрлө функциональ-мәғәнәүи текстарын таныу: (хикәйәләү, һүрәтләү, фекер
йөрөтөү) (ҡабатлау); төрлө тел һәм жанр функциональ төрлөлөгөндәге текстарҙы анализлау; ул
белемдәрҙе төрлө төрҙәге тел анализдары башҡарғанда һәм телмәр практикаһында ҡулланыу;
тексты мәғлүмәти ҡайтанан эшкәртеү күнекмәләрен үҙләштереү: текста төп һәм икенсел
мәғлүмәтте билдәләү; төрлө сығанаҡтарҙан, шул иҫәптән лингвистик һүҙлектәрҙән һәм белешмә
әҙәбиәттән мәғлүмәт алыу һәм уларҙы уҡыу-уҡытыу эшмәкәрлегендә ҡулланыу;
презентация төрөндә тейешле темаға сығыш тәҡдим итеү; уҡылған һәм тыңланған
тексты таблица, схема формаһында тәҡдим итеү; таблица, схема йөкмәткеһен
текст төрөндә
тәҡдим итеү;
фәнни стилгә хас булған ҡулланыу өлкәһен, функцияһын, аралашыу телмәренең типик
ситуацияһын, телмәр бурыстарын, тел сараларын характерлау; матур әҙәбиәт теленең төп
үҙенсәлектәре; һөйләү теленең һәм әҙәби әҫәрҙең төрлө функциональ стилдә яраҡлашыу
үҙенсәлектәрен билдәләү;
үҙ тексыңды төҙөүҙә, телмәрҙең төрлө функциональ-мәғәнәүи төрөнә, телдең
функциональ төрлөлөгөнә, тезис, конспект төҙөү нормаһына, реферат яҙыуға ҡараған текст төҙөү
нормаларын ҡулланыу;
тезис, конспект төҙөү, рецензия, реферат яҙыу;
сит
кешеләрҙең
һәм
үҙеңдең
төрлө
функциональ
йүнәлешле
коммуникатив талаптарға һәм тел дөрөҫлөгөнә тап килеү күҙлегенән сығып
сығыштарыңды
баһалау; тексты
редакторлау;
матур әҙәбиәт теленең башҡа функциональ стилдәр менән сағыштырмаса айырма
үҙенсәлектәрен асыу;
һүҙҙә телмәр өнөнөң мәғәнә айырмалыҡ функцияһын аңлау; һүҙҙең өн составын
билдәләү (ҡабатлау);
өндәрҙе бирелгән билдәләре буйынса классификациялау;
баҫымлы һәм баҫымһыҙ һуҙынҡыларҙы, яңғырау һәм һаңғырау тартынҡыларҙы, ҡалын
һәм нәҙек һуҙынҡыларҙы айырыу;
транскрипция элементтары ярҙамында һүҙҙәрҙең әйтелеш һәм яҙылыу үҙенсәлектәрен
аңлатыу;
һүҙҙәрҙең өн һәм хәреф составын сағыштырыу;
һүҙҙәрҙе ижектәргә бүлеү һәм юлдан юлға күсереүҙе айырыу;
һүҙҙең лексик мәғәнәһен төрлө ысулдар менән аңлатыу; бер мәғәнәле һәм күп мәғәнәле
һүҙҙәрҙе таныу, тура һәм күсмә мәғәнәле һүҙҙәрҙе таныу;
бирелгән билдә буйынса һүҙҙәрҙең тура һәм күсмә мәғәнәһен сағыштырыу; синонимдар,
антонимдар, омонимдарҙы таныу; күп мәғәнәле һүҙҙәрҙе һәм омонимдарҙы айырыу (йомғаҡлау);
35
һүҙгә лексик анализ яһау; төрлө төрҙәге лексик һүҙлектәрҙә (аңлатмалы һүҙлек,
синоним, антоним, омоним һүҙлектәр) кәрәкле мәғлүмәтте табыу һәм уларҙы ҡулланыу;
һүҙҙең грамматик мәғәнә үҙенсәлектәрен лексик мәғәнәнән айырмалы анализлау һәм
характерлау;
үҙаллы һүҙ төркөмдәрен һәм уларҙың формаларын (өйрәнелгән кимәлдә) таныу;
һүҙҙең лексик-грамматик разряды булараҡ, һүҙҙең грамматик мәғәнәһе, практик-
йүнәлешле уҡыу мәсьәләһен хәл итеүҙә башҡорт телендәге һүҙ төркөмдәре системаһы тураһында
белемдәрҙе ҡулланыу; һүҙ төркөмдәрен таныу (ҡабатлау);
морфология буйынса белемдәрҙе төрлө төрҙәге тел анализдары яһағанда ҡулланыу;
һүҙҙәрҙең лексик-грамматик бүлеге булараҡ һүҙ төркөмдәре, һүҙҙең грамматик
мәғәнәһе, уҡыу мәсьәләләрен практик-йүнәлешле хәл итеүҙә башҡорт телендәге һүҙ төркөмдәре
системаһы тураһында алған белемдәрен ҡулланыу.
төрлө төрҙәге тел анализдарын башҡарғанда һәм телмәр практикаһында морфология
буйынса алған белемдәрен ҡулланыу;
лингвистика бүлеге булараҡ синтаксис тураһында күҙаллай белеү (ҡабатлау);
морфологик билдәләре буйынса һүҙбәйләнеште (ярашыу, башҡарылыу, йәнәшәлек,
һөйкәлеү) таныу;
һүҙбәйләнештәр менән ҡушма һүҙҙәр араһындағы айырмаларҙы таныу;
Һүҙбәйләнештәргә синтаксик анализ яһау;
һүҙбәйләнештәрҙең төҙөлөү нормаларын ҡулланыу;
һөйләмдең төп билдәләрен, телдән һәм яҙма телмәрҙә һөйләмде биҙәү сараларының төп
билдәләрен характерлау;
тыныш билдәләренең функцияһын билдәләү;
һөйләмдәргә синтаксик һәм пунктуацион анализ үткәреү; төрлө төрҙәге тел анализы
башҡарғанда һәм телмәр практикаһында синтаксис буйынса белемдәрен ҡулланыу.
5 КЛАСС (68 СӘҒӘТ)
Тематик блок, тема
Төп йөкмәтке
Уҡыусыларэшмәкәрлегенең төп
төрҙәре
ТЕЛ ТУРАҺЫНДА ДӨЙӨМ ТӨШӨНСӘ (1 сәғәт)
Лингвистика
тел Башҡорт теленең байлығы һәм Һүҙҙең лексик мәғәнәһен төрлө ысулдар
тураһында фән.
тасуирлығы. Лингвистика тел менән аңлатыу. Бер һәм күп мәғәнәле,
Башҡорт
тураһындағы фән.
тура һәм күсмә мәғәнәле һүҙҙәрҙе ҡапмателенең
байлығы Башҡорт теленең лексик һәм ҡаршы ҡуйыу; синонимик рәттәрҙә
һәм тасуирлығы
фразеологик байлығы (киң доминанта; антоним һәм омонимдарҙы
(1с)
һүҙлек байлығы, күп мәғәнәле парҙарҙа табыу. Фразеологияның төп
һүҙҙәрҙең булыуы, һүҙҙәрҙең аңлатмаларын
аңлау.
Фразеологик
күсмә мәғәнә системаһының берәмектәрҙең билдәләренә ҡарап таныу.
үҫеше,
нығынған Фразеологик берәмектәрҙе айыра белеү.
36
һүҙбәйләнештәр,
әйтемдәр)
Тел һәм телмәр.
Телдән һәм яҙма,
диалогик,
монологик,
телмәр, полилог
(2с)
Хәҙерге башҡорт
әҙәби
теленең
төп
орфоэпик
нормалары
(1с.)
Хәҙерге башҡорт
әҙәби теленең төп
лексик
нормалары (2с.)
мәҡәл
һәм Телмәрҙә уларҙы урынлы ҡулланыу.
Телмәрҙә һүрәтләү сараларын һәм
фразеологизмдар ҡулланыуҙы күҙәтеү.
Төрлө типтағы лингвистик һүҙлектәрҙән
(аңлатмалы һүҙлек, синоним, антоним,
фразеологик һ.б.) кәрәкле мәғлүмәтте
һайлап алыу һәм төрлө эшмәкәрлек
төрҙәрендә уларҙы ҡулланыу
ТЕЛ ҺӘМ ТЕЛМӘР (2сәғәт)
Телмәр
эшмәкәрлегенең Тормош күҙәтеү, сәнғәтле һәм ғилмитөрҙәре (һөйләү, тыңлау, уҡыу, популяр әҙәбиәтте уҡыу нигеҙендә телдән
яҙыу), уларҙың үҙенсәлектәре.
монологик фекереңде әйтеп биреү.
Тормоштағы
күҙәтеүҙәр, Лингвистик темаға диалогта ҡатнашыу
фәнни, әҙәби һәм фәнни-популяр һәм тормош күҙәтеүҙәре нигеҙендә
әҙәбиәт
һәм уҡыу нигеҙендә диалог/полилог төҙөү.
телдән монологик телмәр ҡороу.
Уҡылған һәм тыңланған текстың төп
Уҡылған йә тыңланған фекере буйынса телдән һәм яҙма теманы
тексты телдән һөйләү.
формулировкалау һәм уларға яуап биреү.
Лингвистик
темаға Тормош
һәм
уҡыу
тәжрибәһенә
(өйрәнгәндәр
нигеҙендә)
һәм нигеҙләнеп төрлө төрҙәге инша яҙыу
тормош күҙәтеүҙәре нигеҙендәге
темаларҙағы диалогта ҡатнашыу.
Аудирования
төрҙәре:
һайлау, танышыу, ентекле. Уҡыу
төрҙәре: өйрәнеү, танышыу, ҡарап
сығыу, эҙләнеү
ТЕЛМӘР МӘҘӘНИӘТЕ (5сәғәт)
Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең Орфоэпик һәм акцентологик вариант
төп орфоэпик нормалары. Дөрөҫ нормаларын
айырыу;
орфоэпик
әйтеү нормалары.
нормаларҙың әйтеү нормаларын иҫәпкә
Орфоэпик һүҙлектәрҙә тыйылған алып ҡулланыу.
билдәләр.
Исем, сифат, ҡылымдарҙа (өйрәнелгән
Һүҙ мәғәнәһенең маркеры булараҡ кимәлдә) баҫымдарҙы айырыу; исем,
баҫым.
сифат, ҡылымдарҙа (өйрәнелгән кимәлдә)
Орфоэпик норманың әйтелеш айырым
грамматик
нормаларҙа
варианттары.
Һүҙбәйләнеш баҫымдарҙың нормаларын һаҡлау.
кимәлендәге әйтелеш варианттары Аңлатмалы,
орфоэпик
һүҙлектәр,
пунктуациянан орфографик һүҙлектәр
һәм белешмәләр ҡулланыу.
Һүҙ ҡулланыуҙың төп нормалары: Һүҙҙәрҙе лексик мәғәнәһенә яраҡлы
һүҙҙе дөрөҫ һайлау, билдәләнгән ҡулланыу.
предметҡа
йә
ысынбарлыҡ Исем, сифат, ҡылымдарҙы хәҙерге
күренештәренә максималь тап башҡорт теленең стилистик нормаларын
килеүе.
иҫәпкә алып ҡулланыу.
Хәҙерге башҡорт әҙәби телендә Хәҙерге башҡорт әҙәби телендә исем,
исем,
сифат,
ҡылымдың сифат, ҡылымдың ҡулланыуҙың лексик
ҡулланыуҙың лексик нормалары. нормаларҙы боҙоуҙың типик миҫалдарҙы
Телмәрҙә
исем,
сифат, ҡулланыуҙы аңлатыу.
ҡылымдарҙы ҡулланыуҙың лексик Синонимдар, антонимдар, омонимдар
нормалары стилистик вариантта (өйрәнелгән
кимәлдә)
ҡулланыу
(китап,
дөйөм
ҡулланыш, нормаларын һаҡлау; һүҙҙәрҙе уларҙың
аралашыу һәм ябай телдә).
мәғәнәһе
һәм
лексик
яраҡлашыу
Синоним, антоним, омонимдарҙы ҡағиҙәләренә яраҡлы ҡулланыу;
37
ҡулланыуҙа лексик нормалар.
Хәҙерге башҡорт әҙәби телендә
исем,
сифат,
ҡылымдың
ҡулланыуҙың лексик нормаларҙы
боҙоуҙың типик миҫалдары
Телмәр
этикет
ҡағиҙәләре:
нормалары
һәм
традициялары
(2с.)
Синоним, антоним, омонимдарҙы таныу;
күп мәғәнәле һүҙҙәрҙе һәм омонимдарҙы
айырыу; пароним һүҙҙәрҙе дөрөҫ ҡуллана
белеү.
синонидар,
антонимдар
һүҙлеге,
грамматик
һүҙлектәр,
белешмәләр
ҡулланыу,
шул
иҫәптән
мультимедийныйҙарҙы ҡулланыу
Аралашыуҙа телмәр этикетының Рәсми һәм рәсми булмаған телмәр
нығынған формалары. Башҡорт ситуацияларында этикет формаларын һәм
телмәр этикетында мөрәжәғәт мөрәжәғәт итеү формаларын һаҡлау;
итеү. Башҡорт телендә мөрәжәғәт таныш булмаған кешегә мөрәжәғәт
итеү
этикет
нормаларының итеүҙә
хәҙерге
мөрәжәғәт
итеү
тарихы.
Яңғыҙлыҡ
исемдәр, формалары; милли телмәр этикеты
туғанлыҡ атамалары, профессия, нигеҙендә ятыусы аралашыуҙың этикет
вазифа; йәше һәм енес яғынан принциптарын
һаҡлау;
башҡорт
мөрәжәғәт итеүҙәрҙе ҡулланыу этикетының вербаль (телдән) һәм вербаль
үҙенсәлектәре. Мөрәжәғәт итеү булмаған аралашыу манераһын һаҡлау
кешенең
тәрбиә
кимәле,
аралашыусыға
мөнәсәбәте,
эмоциональ торошо күрһәткесе.
Официаль һәм официаль булмаған
телмәр
ситуацияларында
мөрәжәғәт итеү. Таныш булмаған
кешегә
хәҙерге
замандағы
мөрәжәғәт итеү формулары
ТЕКСТ (5 сәғәт)
Текст һәм уның төп Текст һәм уның төп билдәләре.
Текстың төп билдәләрен таныу; тексты
билдәләре.
Телмәрҙең
функциональ- композицион-мәғәнәүи
өлөштәргә
(5с)
мәғәнәүи
төрө:
һүрәтләү, (абзацтар) бүлеү; һөйләмдәрҙең һәм
хикәйәләү, фекерләү; уларҙың текст бүлектәренең (һүҙ формаһы,
үҙенсәлектәре.
тамырҙаш
һүҙҙәр,
синонимдар,
Һөйләмдәрҙе
һәм
текстың антонимдар, эйәлек заты алмаштары,
өлөштәрен бәйләү саралары: һүҙ һүҙҙәр
ҡабатланыуы)
бәйләнеү
формаһы, тамырҙаш һүҙҙәр, сараларын таныу; алған белемдәрҙе үҙ
синонимдар, антонимдар, эйәлек текстарыңды (телдән һәм яҙма) төҙөүҙә
алмаштары,
һүҙҙәрҙең ҡулланыу.
ҡабатланыуы.
Текстың төп билдәләре буйынса алған
Тексты мәғлүмәти эшкәртеү: белемдәрҙе практикала ҡулланыу
текстың ябай һәм ҡатмарлы Тормош һәм уҡыу тәжрибәһенә таянып,
планы
текстар төҙөү.
Тыңланған һәм уҡылған текстарҙы
мәғлүмәти
эшкәртеү
күнекмәләрен
үҙләштереү: текстың йөкмәткеһен телдән
һәм яҙма формала һөйләү маҡсатынан
сығып, план (ябай, ҡатмарлы)төҙөү
ТЕЛДЕҢ ФУНКЦИОНАЛЬ ТӨРЛӨЛӨГӨ (4 сәғәт)
Телдең фукциональ
Телдең
фукциональ Телдең төрлө фукциональ төрҙәренә
төрлөлөгө
(дөйөм төрлөлөгөн дөйөм күҙаллау: ҡараған текстарҙы таныу: ҡулланыу
күҙаллау)
(фәнни, рәсми эш ҡағыҙҙары сфераһын билдәләү һәм телдең теге йәки
(4с.)
стиле, публицистик), матур был төрө менән тиңләштереү
әҙәбиәт теле. Аралашыу телмәр
сфераһы һәм уларҙың телдең
38
функциональ төрлөлөгө менән
нисбәте
ТЕЛ СИСТЕМАҺЫ (11 сәғәт)
Фонетика. Графика. Өн
һәм
хәреф.
Алфавит Һүҙҙә телмәр өндәренең мәғәнәүи
Орфоэпия
(ҡабатлау).
айырмалыҡлы
функцияһын
аңлау;
(2 с.)
Һуҙынҡы
һәм
тартынҡы миҫалдар килтереү.
өндәрҙең системаһы.
Бирелгән
характеристика
буйынса
Һуҙынҡы
өндәрҙең
дөрөҫ телмәр өндәрен таныу; һүҙҙең өн
әйтелеше.
составын билдәләү.
Тартынҡылыларҙың
дөрөҫ Бирелгән билдә буйынса өндәрҙе
әйтелеше һәм яҙылышы.
классификациялау.
Өн һәм хәрефтәрҙең нисбәте.
Һаңғырау һәм яңғырау, ҡалын һәм
Һүҙгә фонетик анализ.
йомшаҡ өндәрҙе айырыу.
Слог. Виды слогов.
Һүҙҙең өн һәм хәреф составын
Ижек. Ижек төрҙәре.
сағыштырыу.
Баҫым. Башҡорт һәм рус Һүҙҙәрҙе ижектәргә бүлеү һәм һүҙҙәрҙе
телдәрендә баҫым.
юлдан юлға дөрөҫ күсереү.
Лингвистиканың бүлеге булараҡ Әҙәби телдең төп нормаларына ярашлы
орфоэпия
һүҙҙәрҙе
һәм
уларҙың
формаһын
ҡулланыу.
Орфоэпик һүҙлектә кәрәкле мәғлүмәтте
табыу һәм уны ҡулланыу.
Һүҙҙәрҙең
һәм
һүҙ
Үтелгән орфограммаларҙы таныу.
Орфография (2с)
формаларының
дөрөҫ
Орфография тураһында белемдәрен
яҙылышы
булараҡ
практикала ҡулланыу. Һүҙҙә, һүҙҙең
орфография.
нигеҙендә морфеманы таныу, һүҙҙең
тамырын билдәләү.
Морфемика тураһындағы белемдәрен
төрлө төрҙәге тел анализдары яһағанда
һәм
үтелгән
орфограммаларҙы
һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙыу практикаһында
ҡулланыу
Лингвистиканың
бүлеге
булараҡ
лексикология
(4с)
Һүҙҙәрҙең лексик мәғәнәһен
аңлатыу (тамырҙаш һүҙҙәр
һайлау,
синоним
һәм
антонимдар
табыу);
һүҙҙәрҙең
мәғәнәләрен
аңлатыу (контекст буйынса,
аңлатмалы
һүҙлек
ярҙамында).
Бер һәм күп мәғәнәле һүҙҙәр.
Тура һәм күсмә һүҙҙәрҙең
мәғәнәләре (ҡабатлау).
Һүҙҙәрҙең тематик төркөмө.
Синонимдар. Антонимдар.
Омонимдар.
Төрлө
төрҙәге
лексик
һүҙлектәр
(аңлатмалы
һүҙлек, синоним, антоним,
омоним һүҙлектәр) һәм туған
телдең һүҙлек байлығын
үҙләштереүҙә уларҙың роле.
Һүҙгә лексик анализ
39
Төрлө ысулдар менән (тамырҙаш һүҙҙәр
һайлау, синоним, антоним һүҙҙәр табыу;
контекст буйынса һүҙҙең мәғәнәһен
табыу, аңлатмалы һүҙлек ярҙамында)
һүҙҙең лексик мәғәнәһен аңлатыу.
Бер мәғәнәле һәм күп мәғәнәле һүҙҙәрҙе
табыу, тура һәм күсмә мәғәнәле һүҙҙәрҙе
айырыу;
Синоним, антоним, омонимдарҙы таныу;
күп мәғәнәле һүҙҙәрҙе һәм омонимдарҙы
айырыу; пароним һүҙҙәрҙе дөрөҫ ҡуллана
белеү.
Һүҙҙәрҙең
тематик
төркөмөн
характерлау.
Һүҙҙәргә лексик анализ үткәреү
(үтелгәндәр
кимәлендә).
Лексик
һүҙлектәр (аңлатмалы һүҙлек, синоним,
антоним, омонимдар) һүҙлектәре менән
ҡуллана белеү
Морфемика һәм
һүҙьяһалыш (3 с.)
Морфология.
Орфография (4с)
Исем
(4 с)
Сифат (4 с.)
Ҡылым
Тел ғилеме бүлеге булараҡ
Морфемика һәм һүҙьяһалыштың төп
морфемика.
аңлатмаларын үҙләштереү. Һүҙҙең иң
Тел ғилеме бүлеге булараҡ бәләкәй киҫәге булараҡ морфеманы
морфемика.
төшөнөү; морфеманың башҡа тел
Һүҙҙең иң бәләкәй киҫәге берәмектәренән айырылыуы; формаһәм
булараҡ
һүҙьяһалыш процесында морфеманың
морфема. Морфема төрҙәре.
роле. Морфеманы таныу һәм һүҙҙәрҙе
Һүҙҙең иң бәләкәй киҫәге морфемаға айырыу; һүҙҙең морфема
булараҡ
составына характеристика биреү. Тамыр
морфема.
Һүҙьяһалыш
һәм һүҙ, һүҙҙең нигеҙе (яһалма һүҙ) , төрлө
һүҙҙең
ялғауҙар һүҙ составын тәшкил итеүен
формаһы
үҙгәреүе.
Һүҙҙең аңлау. Тамыр һәм нигеҙ һүҙҙәрҙе
нигеҙе. Ялғау –
билдәләү. Ялғауҙар һәм уларҙың дөрөҫ
форма барлыҡҡа килтереүсе яҙылышын ғәмәлдә дөрөҫ ҡулланыу. Һүҙ
морфема.
яһаусы һәм үҙгәртеүсе ялғауҙарҙы айыра
Тамыр,
аффикстар
– белеү. Ҡушма һәм парлы һүҙҙәрҙең дөрөҫ
морфеманың төрҙәре.
яҙылышын үҙләштереү
Һүҙҙәрҙең тамыр морфемаларҙан
һәм
аффиксаль
морфемаларҙан
килеүе
МОРФОЛОГИЯ. ОРФОГРАФИЯ (17 сәғәт)
Грамматика бүлеге булараҡ Һүҙҙең грамматик мәғәнәһе, уның лексик
морфология.
мәғәнәнән айырмалыҡ үҙенсәлектәрен
Һүҙҙәрҙең грамматик мәғәнәһе.
анализлау һәм характерлау.
Һүҙҙең
лексик-грамматик Исем, сифат, ҡылым һүҙ төркөмдәрен
разряды
булараҡ
һүҙ таныу.
төркөмдәре. Һүҙ төркөмдәрен Ярҙамсы һүҙ төркөмдәрен һәм уларҙың
классификациялау принцибы.
формаларын таныу;
Башҡорт
телендә
һүҙ Һүҙ төркөмдәренә морфологик анализ
төркөмдәренең системаһы.
үткәреү
Үҙаллы һәм ярҙамсы һүҙ
төркөмдәре.
Яңғыҙлыҡ һәм ҡыҫҡартылған
исемдәрҙе дөрөҫ яҙыу.
Сифат
һәм
ҡылымдарҙы
өйрәнелгән
орфограммалар
менән дөрөҫ яҙыу
Һүҙ төркөмө булараҡ исем.
Исемдең дөйөм грамматик мәғәнәһен,
Исемдәргә
морфологик
морфологик билдәләрен һәм синтаксик
анализ.
функцияһын билдәләү һәм характерлау.
Исемдең дөйөм грамматик
Телмәрҙә исемдең ролен билдәләү.
мәғәнәһе,
морфологик
Исемдәрҙең
лексик-грамматик
билдәләре һәм синтаксик
төркөмдәрен билдәләү һәм характерлау.
функцияһы. Телмәрҙә исемдең
Өйрәнелгән орфограммалар менән
роле
исемдәрҙең дөрөҫ яҙыу нормаларын
ҡулланыу.
Исемдәргә морфологик
анализ үткәреү
Сифаттарға морфологик анализ. Сифаттарға морфологик анализ.
Сифаттыңдөйөм грамматик
Сифаттарҙың дөйөм грамматик мәғәнәһе,
мәғәнәһе, морфологик
морфологик билдәләре һәм синтаксик
билдәләре һәм синтаксик
функцияһын
характерлау.
Текста
функцияһы. Телмәрҙә сифаттың исифаттарҙың ҡулланыу үҙенсәлектәрен
роле
анализлау
Һүҙ төркөмө булараҡ ҡылым.
Ҡылымдың
дөйөм
грамматик
40
(5с.)
Синтаксис
һәм пунктуация.
Һүҙбәйләнеш (4
с)
Һөйләм (3 с.)
Һөйләмдең эйәрсән
киҫәктәре:
аныҡлаусы,
тултырыусы,
хәлдәр. Һөйләмдең
тиң киҫәктәре
(5с.)
Ҡылымдың дөйөм грамматик
мәғәнәһе,
морфологик
билдәләре һәм синтаксик
функцияһы.
Ҡылымдың
һүҙбәйләнештәрҙә,
һөйләмдәрҙә, телмәрҙә роле.
Ҡылымдарҙың заман, зат һәм
һан менән үҙгәреше. Үҙ аллы
һәм
ярҙамсы
ҡылымдар.
Тамыр һәм нигеҙ ҡылымдар.
Ҡылым һөйкәлештәре
мәғәнәһе, морфологик билдәләре һәм
синтаксик функцияһын характерлау.
Ҡылымдың
һүҙбәйләнештәрҙә,
һөйләмдәрҙә, телмәрҙә ролен аңлатыу.
Ҡылымдарҙың заман, зат һәм һан
менән үҙгәрешен билдәләү. Үҙ аллы
һәм ярҙамсы ҡылымдарҙы, тамыр һәм
нигеҙ ҡылымдарҙы айыра белеү.
Ҡылым һөйкәлештәрен анализлау.
Исемдәргә
морфологик
анализ
үткәреү
СИНТАКСИС. ПУНКТУАЦИЯ (23 сәғәт)
Лингвистика бүлеге булараҡ
Синтаксис берәмеге булараҡ һүҙбәйләнеш
синтаксис һәм тыныш билдәләре.
һәм һөйләмдәрҙе таныу.
Һүҙбәйләнеш.
тыныш билдәләренең функцияһын
Синтаксис тураһында дөйөм
билдәләү.
төшөнсә. Тыныш билдәләре
Һөйләмдәрҙән
һүҙбәйләнештәрҙе
тураһында аңлатма. Тыныш
айырып алыу, һүҙбәйләнештәрҙә төп
билдәләре
һәм
уларҙың
һүҙҙең морфологик билдәһе буйынса
функцияһы.
һүҙбәйләнештәрҙе таныу.
Һөйләм һәм һүҙбәйләнеш.
Һүҙбәйләнештә һүҙҙәрҙе бәйләү сараларын
Һүҙбәйләнеш
һәм
уның
билдәләү.
билдәләре.
Һүҙбәйләнештәргә
синтаксик
анализ
Һүҙбәйләнештә
һүҙҙәрҙең
үткәреү
бәйләнеү юлдары.
Һүҙбәйләнешкә синтаксик анализ
Хәбәр, һорау, өндәү һәм өндәү Әйтелеү маҡсаты буйынса һөйләм
һөйләмдәрҙең мәғәнәүи һәм төрҙәрен таныу.
интонацион
үҙенсәлектәре Хәбәр, һорау һәм өндәү һөйләмдәрҙе
(ҡабатлау).
телмәр практикаһында ҡулланыу.
Һөйләмдең баш киҫәктәре. Эйә Эйә менән хәбәр араһында һыҙыҡ ҡуйыу
менән хәбәр.
осрағы ҡағиҙәләрен ҡулланыу. Йыйнаҡ
Йыйнаҡ һәм тарҡау һөйләмдәр.
һәм тарҡау һөйләмдәрҙе айырыу.
Һөйләмдең эйәрсән киҫәктәре: Эйәрсән киҫәктәрҙең төрҙәрен айырыу.
аныҡлаусы,
тултырыусы, Ябай һөйләмдәргә синтаксик анализ яһау
хәлдәр.
Ябай
ике
составлы
һөйләмдәргә синтаксик анализ
Һөйләмдең эйәрсән киҫәктәре,
уларҙың
төрҙәре
һәм
сағылдрыу
ысулдары.
Һөйләмдең эйәрсән киҫәктәре:
аныҡлаусы (тиң һәм тиң
булмаған аныҡлаусының төрө
булараҡ
өҫтәлмәлек),
тултырыусылар (тура һәм
ситләтелгән),
хәл
(рәүеш,
күләм-дәрәжә, ваҡыт, урын,
сәбәп, маҡсат, шарт, кире).
Һөйләмдең эйәрсән киҫәктәрен
сағылдырыу ысулдары.
Тиң
киҫәкле
һөйләмдәр,
уларҙың
интонацион
һәм
пунктуацион үҙенсәлектәре.
Тиң киҫәкле һөйләмдәр.
41
Һөйләмдәрҙеңһәм эйәрсән киҫәктәрен
билдәләү.
Һөйләмдең
эйәрсән
киҫәктәренең
сағылыу
ысулдарын
билдәләү.
Тиң киҫәктәрҙең төрлө типтағы
бәйләнешен (теркәүестәр, теркәүесһеҙ,
йәғни интонация ярҙамында, йыйыу,
бүлеү, ҡаршы-ҡуйыу, аныҡлау, сәбәп
теркәүестәре менән бәйләнеү, Грамматик
нормаларға яраҡлы тиң эйәләр булғанда
хәбәр формаһын һайлау. Тиң киҫәкле
һөйләмдәрҙе анализлау һәм характерлау.
Төрлө стиль һәм жанрҙағы текстарҙа тиң
киҫәкле
һөйләмдәрҙе
ҡулланыу
үҙенсәлектәрен күҙәтеү
Һөйләмдәрҙә тиң киҫәктәрҙең
булыу
шарттары.Тиң
киҫәктәрҙең бәйләнеү юлдары.
Тиң киҫәкле һөйләмдәрҙең
интонацион һәм пунктуацион
үҙенсәлектәре
Өндәш һүҙ менән Өндәш һүҙҙәр. Өндәш һүҙҙәр,
һөйләмдәр.
уларҙың функцияһы.
Интонация
Өндәш һүҙ менән һөйләмдәр
үҙенсәлектәре (3с.)
һәм интонация үҙенсәлектәре
Өндәш һүҙ менән һөйләмдәрҙә
тыныш билдәләре
Ҡушма
һөйләм
(5 с)
Ҡушма һөйләм тураһында
төшөнсә. Ҡушма һөйләмдәрҙә
ябай һөйләмдәрҙең бәйләнеү
юлдары.Ҡушма
һөйләмгә
синтаксик анализ
Тура телмәр (3
с)
Өндәш һүҙҙәрҙең төп функцияларын
аңлау. Өндәш һүҙҙәр менән һөйләмдәрҙе
таныу һәм дөрөҫ интонация менән әйтеү.
Аралашыуҙың сфераһына һәм ситуацияға
ҡарап, телмәрҙә өндәш һүҙҙәр менән
һөйләмдәр ҡулланыу. Төрлө стилдәге
һәм жанрҙағы текстарҙа өндәш һүҙҙәрҙе
ҡулланыу үҙенсәлектәрен күҙәтеү
Ябай
һәм
ҡушма
һөйләмдәрҙе
сағыштырыу. Ҡушма һөйләмдәрҙең
ябай һөйләмдәрҙән айырмалы яҡтарын
билдәләү.
Ҡушма
һөйләмдәрҙе
анализлау. Ҡушма һөйләмдәрҙә тыныш
билдәләрен ҡулланышын үҙләштереү.
Ҡушма һөйләмдәрҙә ябай һөйләмдәрҙең
бәйләнеү
сараларын
характерлау.
Грамматик нигеҙҙәрҙең һаны Ҡушма
һөйләмгә синтаксик анализ яһау
Тура
телмәрле
һөйләмдәрҙе
анализлау.
Тура
телмәрле
һөйләмдәрҙә
тыныш
билдәләрен
ҡуйылыщы
тураһында
үҙаллы
һығымта эшләү
Яҙыуҙа
сит
кешенең
телмәрен еткереү сараһы
булараҡ тура телмәр.
Тура телмәрле һөйләмдәрҙә
тыныш
билдәләренең
ҡуйылышы
Уҡыусыларҙың белемдәрен тикшереү һәм үтелгәндәрҙе Үтелгән
материалдарҙы
ҡабатлау,
ҡабатлау
контроль
эш
яҙҙырыу,
алынған
(2 с)
белемдәрен коррекциялау буйынса эштәр
башҡарыу.
68 сәғәт
42
Тематик блок, тема
6 КЛАСС (68 СӘҒӘТ)
Төп йөкмәтке
Уҡыусыларэшмәкәрлегенең төп
төрҙәре
ТЕЛ ТУРАҺЫНДА ДӨЙӨМ ТӨШӨНСӘ (1 сәғәт)
Башҡорт
теле
– Башҡорт
теле
Башҡортостан
Башҡортостан
Республикаһының дәүләт теле.
Республикаһының
Әҙәби тел тураһында аңлатма
дәүләт теле.
Әҙәби тел тураһында
аңлатма.
Башҡорт
теле
Башҡортостан
Республикаһының дәүләт теле булараҡ
уның функцияларын билдәләү. Әҙәби
тел тураһында аңлатма биреү.
(1с)
ТЕЛ ҺӘМ ТЕЛМӘР (2 сәғәт)
Телмәр төрҙәре.
Монолог һәм диалог.
Уларҙың төрлөлөгө
(2с)
Монолог-һүрәтләү,
монолог Тормошта күҙәтеүҙәрҙән, тыңланған
хикәйәләү, монолог-фекер йөрөтөү; һәм уҡылған фәнни-популяр әҙәбиәттән
лингвистик темаға белдермә.
( монолог-һүрәтләү, монолог хикәйәләү,
йөрөтөү)
телдән
Диалог төрҙәре: эшмәкәрлеккә өндәү, монолог-фекер
монологик
фекер әйтеүҙе төҙөү;
фекер алышыу
лингвистик темаға белдермә менән
сығыш яһау.
Эшмәкәрлеккә өндәү, фекер алышыу
диалог төрҙәрендә ҡатнашыу
ТЕЛМӘР МӘҘӘНИӘТЕ (6 СӘҒӘТ)
Хәҙерге
Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп орфоэпик Телмәр стиле (ҡайһы бер миҫалдарҙа)
башҡорт әҙәби нормалары (ҡабатлау).
башҡорт телендә әйтелеш буйынса
теленең
төп Хәҙерге башҡорт теленең төп грамматик айырмалыҡтарҙы билдәләү; әйтелештә
орфоэпик
нормалары. Һүҙлектәрҙә һәм белешмәләрҙә норматив варианттарҙы һайлау өсөн
нормалары
грамматик
нормаларҙың
варианттарын орфоэпик,
шул
иҫәптән
(ҡабатлау).
сағылдырыу. Башҡорт һәм башҡа телдәрҙәге мультимедийный
һүҙлектәрҙе
Хәҙерге
исем, фамилияларҙы үҙгәртеү; географик ҡулланыу; Яҙыуҙа (өйрәнелгән кимәлдә)
башҡорт
объекттарҙың атамалары.
орфография
һәм
пунктуация
теленең
төп Телмәрҙә типик грамматик хаталар. Исем, ҡағиҙәләрен ҡулланыу; орфография
грамматик
сағыштырыу
формаһында
сифаттарҙы, буйынса һүҙлектәр һәм пунктуация
нормалары (2 ҡылым,
алмаш,
һандарҙы
ҡулланыубуйынса белешиәләр ҡулланыу. Исем,
с.)
нормалары. Исем, уртаҡ, сифат, хәл сифат, ҡылым, алмаш, һан, рәүеш,
ҡылымдарҙы, рәүеш һәм ярҙамсы һүҙ теркәүес, исем ҡылым, сифат ҡылым,
төркөмдәрен ҡулланыу нормалары
уртаҡ ҡылым, хәл ҡылымдарҙы һәм
.
ярҙамсы һүҙ төркөмдәрен (өйрәнелгән
кимәлдә) хәҙерге башҡорт әҙәби теле
нормаларына
яраҡлы
телмәрҙә
ҡулланыу;
ҡылым, исем ҡылым, сифат ҡылым,
уртаҡ ҡылым, хәл ҡылымдарҙа баҫым
нормаларын һаҡлау;
ярҙамсы һүҙ төркөмдәрен мәғәнәле
менән һәм стилистик үҙенсәлектәренә
яраҡлы
ҡулланыу;
ярҙамсы
һүҙ
төркөмдәрен дөрөҫ яҙыу нормаларын
43
һаҡлау;
телдән һәм яҙма телмәрҙә типик телмәр
хаталарын асыу, анализлау һәм төҙәтеү;
сит һәм үҙеңдең телмәреңде (өйрәнелгән
кимәлдә) хәҙерге башҡорт әҙәби теле
нормалары күҙлегенән анализлау һәм
баһалау
Хәҙерге
Хәҙерге башҡорт теленең төп лексик Һүҙҙәрҙе килеп сығышы яғынан
башҡорт
нормалары.
анализлау: төп башҡорт һүҙҙәре һәм
теленең
төп Килеп сығышы яғынан һүҙҙәрҙе айырыу: төп үҙләштерелгән һүҙҙәр; актив һәм пассив
лексик
башҡорт һәм үҙләштерелгән һүҙҙәр; актив һүҙлек запасына ҡарауҙары менән
нормалары
һәм пассив һүҙлек запасына инеү яғынан айырыу: неологизмдар, иҫкергән һүҙҙәр
(2 с.)
айырыу: неологизмдар, иҫкергән һүҙҙәр (историзмдар һәм архаизмдар); һүҙҙәре
(историзмдар һәм архаизмдар); ҡулланышы ҡулланыу сфераһы яғынан айырыу:
яғынан
һүҙҙәрҙе
айырыу:
дөйөм дөйөм ҡулланалашла һүҙҙәр һәм
ҡулланылышлы һүҙҙәр һәм ҡулланыу яғынан ҡулланышы яғынан сикләнгән һүҙҙәр (
сикләнгән
һүҙҙәр
(диалект
һүҙҙәре, диалектизмдар,
терминдар,
терминдар, профессионализмдар, жаргон профессиональ һүҙҙәр, жаргондар);
һүҙҙәр);
һүҙҙең
стилистик
биҙәлешен һүҙҙең
стилистик
төҫмәрленешен
билдәләү.
билдәләү;
Текста
фразеологизмдар,
афоризмдар, Текста
фразеологизмдарҙы
таныу,
ҡанатлы
һүҙҙәрҙе
айырыу;уларҙың мәғәнәләрен билдәләй белеү;
фразеологизмдарҙы
ҡулланыуфразеологизмдарҙың
ҡулланыу
ситуацияларын характерлау
ситуацияһын характерлау;
Ҡанатлы һүҙҙәр һәм афоризмдарҙы
билдәләү;
Телмәр ситуацияһына яраҡлы лексик
сараларҙы һайлауҙы тормошҡа ашырыу;
сит тел һүҙлектәре, иҫкергән һүҙҙәр
ҡулланыу; үҙеңдең һәм сит телмәрҙе
теүәл, урынлы һәм һүҙ ҡулланыуҙың
тасуирлығы күҙлегенән сығып баһалау;
аңлатмалы һүҙлектәр ҡулланыу
Телмәр этикеты Телмәр этикетының милли үҙенсәлектәре. Аралашыуҙа
башҡорт этикетының
(2 с.)
Милли аралашыу этикетының нигеҙендә вербаль
һәм
вербаль
булмаған
булыусы аралашыу этикет принциптары. манераһын һаҡлау; милли башҡорт
Аралашыуҙың башы һәм тамамлау, маҡтау телмәр этикеты нигеҙендә ятҡан
һәм комплимент, рәхмәт белдереү, ҡайғы аралашыу
этикет
принциптарын
уртаҡлашыу, тынысландырыуҙың этикет һаҡлау;
арлашыуҙы
башлау һәм
формалары
тамамлау, маҡтау һәм комплимент
әйтеү,
рәхмәт
белдереү,
хуплау,
тынысландырыу һ.б. ҡулланыу
ТЕКСТ (4 сәғәт)
44
Тексҡа
мәғәнәүи
анализ: уның
композицион
үҙенсәлектәре,
микротема һәм
абзацтар,
текста
һөйләмдәрҙе
бәйләү
саралары һәм
ысулдары
(4с.)
Тексҡа мәғәнәүи анализ: уның композицион
үҙенсәлектәре, микротема һәм абзацтар,
текста һөйләмдәрҙе бәйләү саралары һәм
ысулдары.
Тексты мәғәнәүи ҡайтанан эшкәртеү.
Телмәр төрө булараҡ һүрәтләү. Кешенең
тышҡы ҡиәфәтен һүрәтләү. Торлаҡты
һүрәтләү. Тәбиғәтте һүрәтләү. Торған ерҙе
һүрәтләү
Тексты төп билдәләренә (теманың
булыуы, төп фекер,
һөйләмдәрҙең
грамматик бәйләнеше, тулылыҡ һәм
аҙмы-күпме
тамамланыу),
композицион үҙенсәлектәре, микротема
һәм абзацтарҙың һаны
тап килеү
күҙлегенән
анализлау;
тексты
мәғлүмәти эшкәртеү; текст йөкмәткеһен
артабан телдән һәм яҙма формала
һөйләү маҡсатынан уҡылған текстың
планын төҙөү;
тексты
ҡайтанан
эшкәртеү
күнекмәләрен үҙләштереү: уҡылған
тексҡа план төҙөү (ябай, ҡатмарлы)
артабан тексты телдән һәм яҙма
формала йөкмәкеһен һөйләү маҡсаты
менән; уҡылған һәм тыңланған текста
төп һәм икенсел мәғлүмәтте айырып
алыу; төрлө сығанаҡтарҙан, шулай уҡ
лингвистик
һүҙлектәрҙән
һәм
белешмәләрҙән мәғлүмәт алыу һәм уны
уҡыу-уҡытыу
эшмәкәрлегендә
ҡулланыу; уҡылған һәм тыңланған
текста төп һәм икенсел мәғлүмәтте
айырыу; текстың йөкмәткеһен һөйләү;
уҡылған һәм тыңланған текстың
йөкмәткеһен таблица, схема төрөн дә
һәм таблица, схеманы текст төрөндә
биреү;
телмәр төрҙәренең төрлө
функциональ-мәғәнәүи
(хикәйәләү,
кешенең тышҡы ҡиәфәтен, торлаҡты,
торған
урыныңды,
тәбиғәтте,
эшмәкәрлекте) текстары төҙөү
ТЕЛДЕҢ ФУНКЦИОНАЛЬ ТӨРЛӨЛӨГӨ (2 сәғәт)
Рәсми
йәки
эш Рәсми йәки эш ҡағыҙҙары стиле. Рәсми
эш ҡағыҙҙары,
фәнни
ҡағыҙҙары
стиле. Ғариза. Расписка. Фәнни стиль. Һүҙлек стилдәрҙең үҙенсәлектәрен анализлау;
Фәнни стиль (2с)
мәҡәләһе. Фәнни хәбәрҙәр
мәҡәлә һәм фәнни белдермә яҙыуға
талаптарҙы һанап сығыу, төрлө стиль
һәм жанр (ғариза, расписка, мәҡәлә,
фәнни белдермә) текстарын анализлау.
Тормош һәм уҡыу тәжрибәһенә таянып,
телмәрҙең төрлө функциональ-мәғәнәүи
төрҙәге
текстарҙың
(хикәйәләү,
тасуирлау) текстарын төҙөү
ТЕЛ СИСТЕМАҺЫ (53 сәғәт)
ЛЕКСИКОЛОГИЯ (4 сәғәт)
45
Һүҙҙәр. Лексиканың
актив һәм пассив
запасы.
Ҡулланыу сфераһы
күҙлегенән лексика.
Һүҙҙең
стилистик
биҙәктәре.
Һүҙлектәр
(4с)
Башҡорт теленең һүҙлек составы.
Һүҙҙәрҙең килеп сығышы буйынса
төркөмләнеүе: төп башҡорт һүҙҙәре
һәм үҙләштерелгән һүҙҙәр.
Башҡорт телендә дөйөм һәм тар
ҡулланылышлы һүҙҙәр: диалектим,
мпрофессиональ һүҙҙәр.
Башҡорт теленең лексикаһы актив һәм
пассив һүҙлек запасы күҙлегенән:
иҫкергән
һүҙҙәр(историзм
һәм
архаизмдар),
яңы
һүҙҙәр
(неологизмдар).
Фразеологик берәмектәр. Афоризмдар.
Һүҙҙәрҙе килеп сығышы күҙлегенән
айырыу: бер һәм күп мәғәнәле һүҙҙәр,
төп
башҡорт
һүҙҙәре
һәм
үҙләштерелгән һүҙҙәр, дөйөм (киң) һәм
тар ҡулланылышлы һүҙҙәр, актив һәм
пассив запасы ҡарауы күҙлегенән
айырыу: неологизмдар, иҫкергән һүҙҙәр,
историзмдар
һәм
архаизмдарҙы
айырыу;
һүҙҙәрҙе
ҡулланылышы
күҙлегенән
айырыу:
дөйөм
ҡулланылышлы һүҙҙәр, диалектизмдар,
профессионализм
терминдары;
Фразеологизмдар. Уларҙың билдәләре
һәм мәғәнәһен аңлау һәм үҙ телмәреңдә
урынлы
ҡулланыу,
стилистик
биҙәлешен билдәләү, аңлатмалы һәм
башҡа төрлө һүҙлектәр ҡулланыу
ҺҮҘЬЯҺАЛЫШ. ОРФОГРАФИЯ (4сәғәт)
Башҡорт
телендә
һүҙҙәрҙең
килеп
сығышының
төп
ысулдары.
Ҡушма
һәм
ҡыҫҡартылған
һүҙҙәрҙең яҙылышы
(ҡабатлау) (4с.)
Тел ғилеме бүлеге булараҡ
Һүҙҙәрҙең килеп сығышының ысулын
билдәләү. Төрлө юлдар менән яһалған
һүҙҙәрҙе сағыштырыу өсөн ерлек
булараҡ билдәләү һәм сағыштырыу.
һүҙьяһалыш.
Тел
ғилеме
бүлеге
һүҙьяһалыш.
Һүҙьяһалыш. Һүҙ составы. Тамыр һүҙ,
Тамыр һүҙ, һүҙҙең нигеҙе (яһалма һүҙ) ,
төрлө ялғауҙар һүҙ составын тәшкил
һүҙҙең нигеҙе (яһалма һүҙ). Ялғауҙар итеүен аңлау. Тамыр һәм нигеҙ һүҙҙәрҙе
һәм
билдәләү. Ялғауҙар һәм уларҙың дөрөҫ
яҙылышын ғәмәлдә дөрөҫ ҡулланыу.
уларҙың төрҙәре. Һүҙ яһаусы һәм
Һүҙ яһаусы һәм үҙгәртеүсе ялғауҙарҙы
үҙгәртеүсе
ялғауҙар.
Һүҙьяһалыш
айыра белеү. Ҡушма һәм парлы
юлдары.
һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышын үҙләштереү.
Телдә һүҙьяһалыш ысулдары
МОРФОЛОГИЯ. ОРФОГРАФИЯ (45 сәғәт)
Исем (6 с.)
Исемдәрҙең һан менән үҙгәреше.
Күплек ялғауҙарҙың дөрөҫ яҙылышы.
Исемдәрҙең эйәлек заты. Исемдәрҙең
хәбәрлек заты. Исемдәрҙең килеш
менән үҙгәреше
Исемдәрҙең
дөйөм
грамматик
мәғәнәһен, морфологик билдәһен һәм
синтаксик
функцияһын
билдәләү;
телмәрҙә уның ролен аңлатыу.
Исемдәргә морфологик анализ яһау
Сифат (6 с.)
Сифаттарҙың исем урынына килеүе
һәм һөйләмдәге роле. Сифаттарҙың
яһалышы. Төп һәм шартлы сифаттар.
Сифат дәрәжәләре. Сифаттарҙың дөрөҫ
яҙылышы. Синоним сифаттар
Сифаттың дөйөм грамматик мәғәнәһен,
морфологик билдәһен һәм синтаксик
функцияһын билдәләү; телмәрҙә уның
ролен аңлатыу; төп һәм шартлы
сифаттарҙы айырыу.
Сифаттарға морфологик анализ яһау
Һан (4 с.)
Һан тураһында төшөнсә. Ябай һәм Һандарҙы
таныу;
һандарҙың
ҡушма һандар. Һан төркөмсәләре. төркөмсәләрен айырыу.
Һандарҙың дөрөҫ яҙылышы
Телмәрҙә, ғилми текстарҙа, эшлекле
телмәрҙә
һандарҙың
ролен
һәм
46
ҡулланыу үҙенсәлектәрен характерлау
Алмаш
(4 с.)
Алмаш тураһында төшөнсә. Алмаш Алмаштарҙы таныу; дөйөм грамматик
төркөмсәләре. Алмаштарҙың килеш мәғәнәләрен билдәләү; алмаштарҙың
менән үҙгәреше
төркөмсәләрен айырыу; алмаштарҙы
килеш менән үҙгәртә белеү; уның
үҙгәртеү үҙенсәлектәрен, синтаксик
функцияһын,
телмәрҙәге
ролен
характерлау
Ҡылым (6с.)
Ҡылым төркөмсәләре:
Исем ҡылым
Исем ҡылымдың мәғәнәһе һәм
яһалышы. Исем ҡылымдың исемгә
күсеүе. Исем ҡылымдың исемгә
оҡшаш яҡтары: һан, килеш, эйәлек
заты менән үҙгәреүе. Исем ҡылымдың
барлыҡ һәм юҡлыҡ формаһы. Исем
ҡылымдың һөйләмдәге роле.
Уртаҡ ҡылым
Дөйөм
грамматик
мәғәнәһен,
морфологик билдәһен һәм синтаксик
функцияһын билдәләү.
Ҡылым төркөмсәләрен, йүнәлештәрен
айыра белеү. Ҡылым күләмдәре, ҡылым
рәүешлеген телмәрҙә ҡуллана белеү.
Ҡылымдарға морфологик анализ яһау
Уртаҡ ҡылымдарҙың
мәғәнә һәм
яһалышы. Уртаҡ ҡылымдың юҡлыҡ
формаһы.
Сифат ҡылым
Сифат ҡылымдың мәғәнәһе. Сифат
ҡылымдың заман формалары: 1) үткән
заман сифат ҡылым; 2) киләсәк заман
сифат ҡылым; 3) хәҙерге заман сифат
ҡылым.
Хәл ҡылым
Хәл
ҡылымдың
мәғәнәһе.
Хәл
ҡылымдың төрҙәре.
Ҡылым йүнәлештәре.
Ҡылым күләмдәре. Ҡылым рәүешлеге.
Рәүеш (3 с.)
Ярҙамсы
төркөмдәр (2 с.)
Теркәүес
(3 с.)
Рәүеш тураһында төшөнсә. Рәүеш Телмәрҙә рәүештәрҙе таныу. Дөйөм
төркөмсәләре. Рәүештең сифат менән грамматик
мәғәнәһен
билдәләү;
оҡшаш һәм айырмалы яҡтары. Рәүеш мәғәнәләре
яғынан
рәүештәрҙең
дәрәжәләре. Рәүештәрҙең яһалышы. төркөмсәләрен,
дәрәжәләрен
айыра
Рәүештәрҙең дөрөҫ яҙылышы
белеү; рәүештәрҙе яһалышы яғынан
үҙенсәлектәрен, синтаксик билдәһен,
телмәрҙәге ролен характерлау
һүҙ Ярҙамсы һүҙ төркөмдәре һәм уларҙы Ярҙамсы һүҙ төркөмдәренә дөйөм
үҙаллы
һүҙ
төркөмдәренәнхарактеристика биреү; уларҙың үҙаллы
айырмалыҡтары.
Ярҙамсы
һүҙһүҙ төркөмдәренән айырмалы яҡтарын
төркөмдәренең функциялары
билдәләү
Теркәүес
тураһында
төшөнсә. Теркәүесте ярҙамсы һүҙ төркөмө булараҡ
Теркәүестәрҙең
бүленеше. характерлау; теркәүестәрҙең текстағы
Теркәүестәрҙең дөрөҫ яҙылышы.
ролен, бүленешен, тиң киҫәктәр, ҡушма
һөйләмдәрҙе бәйләү сараһы булараҡ
47
аңлатыу.
Бәйләүес
(3 с.)
Бәйләүес тураһында дөйөм төшөнсә. Бәйләүесте ярҙамсы һүҙ төркөмө булараҡ
Бәйләүестәрҙең бүленеше.
характерлау, бәйләүестәрҙең бүленешен
аңлатыу; бәйләүестәрҙең синтаксик
ролен билдәләй белеү. Уларҙы исемдәр
янында ҡуллана белеү.
Киҫәксә (2 с)
Киҫәксә тураһында дөйөм төшөнсә. Киҫәксәне ярҙамсы һүҙ төркөмө булараҡ
Киҫәксәләрҙең
бүленеше. характерлау;
мәғәнәләренә
ҡарап,
Киҫәксәләрҙең дөрөҫ яҙылышы
киҫәксәләрҙең
бүленешен
аңлатыу;
киҫәксәләрҙең морфологик һыҙаттарын,
синтаксик функцияһын билдәләй белеү
Мөнәсәбәт һүҙҙәр
(1с)
Мөнәсәбәт һүҙҙәр тураһында төшөнсә
Ымлыҡтар (2с)
Ымлыҡтар тураһында дөйөм төшөнсә. Ымлыҡтар һәм өноҡшаш һүҙҙәрҙе
Ымлыҡтарҙың дөрөҫ яҙылышы
айырым
төркөм
һүҙҙәр
булараҡ
характерлау, ымлыҡтарҙың телмәрҙәге
ролен аңлатыу
Мөнәсәбәт һүҙҙәрҙе айырым төркөм
һүҙҙәр булараҡ характерлау, уларҙың
ролен билдәләү; телмәрҙә модаль
һүҙҙәрҙе дөрөҫ ҡуллана белеү
һүҙҙәре Оҡшатыу һүҙҙәре тураһында дөйөм Оҡшатыу һүҙҙәрҙең үҙенсәлектәрен һәм
төшөнсә
телмәрҙә, матур әҙәбиттә уларҙың
ҡулланышын ҡылыҡһырлау
Уҡыусыларҙың
Үтелгән
материалдарҙы
ҡабатлау,
белемдәрен тикшереү
контроль
эш
яҙҙырыу,
алынған
һәм
үтелгәндәрҙе
белемдәрен коррекциялау буйынса
ҡабатлау (2 с)
эштәр башҡарыу
68ч
Оҡшатыу
(1с)
Тематик блок,
тема
7 КЛАСС (68 СӘҒӘТ)
Төп йөкмәтке
Уҡыусыларэшмәкәрлегенең төп
төрҙәре
ТЕЛ ТУРАҺЫНДА ДӨЙӨМ ТӨШӨНСӘ (1 сәғәт)
Башҡорт теле – Башҡорт
теле
–Башҡортостан
беҙҙең
туған Республикаһының дәүләт теле.
телебеҙ (1с.)
Башҡорт теле – беҙҙең туған телебеҙ
Тел, мәҙәниәт һәм халыҡ тарихының
бәйләнеше.
Үҫә барыусы ижтимағи күренеш
булараҡ, тел тураһында күҙаллау.
Тел, мәҙәниәт һәм халыҡ тарихы
(миҫалдар килтереү) бәйләнешен
аңлау
Башҡорт теле – башҡорт халҡының
милли теле, милли мәҙәниәтте
сағылдырыусы форма.
Тел, мәҙәниәт һәм халыҡ тарихының
бәйләнеше
ТЕЛ ҺӘМ ТЕЛМӘР (2 сәғәт)
48
Монолог
һәм уның төрө
(ҡабатлау). Диалог
һәм уның төрө(2с.)
Төрлө төрҙәге монологтар (хикәйәләү, Төрлө төрҙәге монологтар төҙөә белеү
һүрәтләү, фекер йөрөтөү) (ҡабатлау). һәм уларҙы практикала ҡулланыу.
Диалог
төрҙәре:
эш-хәрәкәткә Диалогтарҙа ҡатнашыу һәм төҙөә
ниәтләндереү,
фекер
алышыу, белеү. Диалог-әңгәмә барышында
мәғлүмәтте ҡабул итеү, мәғлүмәтте телмәр этикет нормаларын һаҡлау
еткереү
ТЕЛМӘР МӘҘӘНИӘТЕ (5сәғәт)
Башҡорт
әҙәби Башҡорт әҙәби теленең төп орфоэпик Орфоэпик һәм акцентологик вариант
теленең
төп нормалары (ҡабатлау). Дөрөҫ әйтеү нормаларын
айырыу;
орфоэпик
орфоэпик
нормалары. Орфоэпик һүҙлектәрҙә нормаларҙың
әйтеү
нормаларын
нормалары
тыйылған билдәләр. Һүҙ мәғәнәһенең иҫәпкә алып ҡулланыу; әйтелештең
(ҡабатлау)
маркеры булараҡ баҫым.
норматив варианттарынһаҡлау өсөн
(1 с.)
Орфоэпик
норманың
әйтелеш орфоэпик,
шул
иҫәптән
варианттары
мультимедийный
һүҙлектәр
ҡулланыу;яҙыуҙа дөрөҫ яҙыу һәм
тыныш
билдәләрҙе
һаҡлау
(өйрәнелгән кимәлдә)
Терминдар
һәм Терминдар һәм телмәр теүәллеге. Публицистик стилдең үҙенсәлектәрен
телмәрҙең
Ғилми һәм публицистик телмәр характерлау (шул иҫәптән ҡулланыу,
теүәллеге (1 с.)
стилендә терминдарҙың ҡулланыуфункцияһы), публицистик стилдә телнормалары.
Публицистикала һүрәтләү сараларының ҡулланыуы,
терминдарҙы ҡулланыу үҙенсәлектәре. публицистик
стиль
текстарының
Терминдарҙы ҡулланыуға бәйле типик төҙөлөү нормаларын, жанр (интервью,
телмәр хаталары
репортаж,
ҡыҫҡа
мәҡәләләр)
үҙенсәлектәрен ҡылыҡһырлау;
терминдарҙы (өйрәнелгән кимәлдә)
ҡулланыуҙа ебәргән типик хаталарҙы
анализлау
Хәҙерге башҡорт Хәҙерге
башҡорт
теленең
төп Типик
грамматик
(өйрәнелгән
теленең
төп грамматик нормалары (ҡабатлау). кимәлдә)
хаталарҙы
анализлау;
грамматик
Хәҙерге
башҡорт
теленең
төп һүҙҙәрҙе хәҙерге грамматик һәм
нормалары
грамматик нормалары. Һүҙлектәрҙә стилистик варианттарын иҫәпкә алып
(ҡабатлау)
һәм
белешмәләрҙә
грамматик ҡулланыу;үҙеңдең һәм башҡа кешенең
(2 с.)
нормаларҙың
варианттарын телмәрен хәҙерге башҡорт әҙәби
сағылдырыу.
Телмәрҙә
типик теленең
грамматик
нормаларын
грамматик хаталар.
иҫәпкә алып анализлау һәм баһалау.
Башҡорт
телендә
ярашыу
һәм Һүҙбәйләнеш, бер составлы, ике
башҡарылыу
осраҡтарындағы составлы, иң киҫәкле һөйләмдәр,
ауырлыҡтар. Хәбәр менән эйәнең өндәш һүҙле, инеш һүҙ һәм инеш
яраҡлашыуҙа
типик
грамматик һөйләмле, айырымланған эйәрсән
хаталар.
Яраҡлашыу
һәм киҫәктәр, тура һәм ситләтелгән
башҡарылыуҙа
типик
грамматик һөйләмдәрҙе төҙөүҙең төп нормаларын
хаталар. Хәҙерге грамматик һүҙлек аңлау
һәм
белешмәләрҙә
грамматик
нормаларҙың
варианттарын
сағылдырыу.
Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп
стилистик нормалары. Телмәрҙә типик
синтаксик хаталар. Ҡушма һөйләмдәр,
инеш һүҙҙәр һәм инеш һөйләмдәр
менән, айырымланған киҫәктәр һәм
тура телмәрле һөйләмдәр төҙөүҙә
типик хаталар
49
Речевой этикет (1Аралашыуҙа башҡорт этикет телмәр Милли башҡорт телмәр этикеты
с.)
манераһы. Тупаҫ һүҙҙәр, фразаларҙа (тупаҫ һүҙҙәрҙе, аңлатма, фразаларҙы
ҡулланыуҙы
тыйыу.
Аралашыуҙа ҡулланыуҙы
тыйыу;
һөйләшеүҙә
ҡәтғилекте
ҡулланмау.
Һүҙһеҙ ҡәтғилекте ҡулланмаҫҡа өйрәнеү.
аралашыу
этикеты.
Һүрәтләү Аралашыуҙа һүҙһеҙ, жестар менән
жестарын ҡулланыу этикеты
ҡулланыу
этикеты принциптарын
үҙләштереү
ТЕКСТ (3 сәғәт)
Текстың
төп
үҙенсәлектәре.
Тексты мәғлүмәти
эшкәртеү. Тексҡа
мәғәнәүи анализ.
(3с)
Текст - телмәр әҫәре кеүек Текстың
төп
билдәләре (дөйөмләштереү).
Тексты мәғлүмәти эшкәртеү: текст
планы (ябай, ҡатмарлы (ҡабатлау);
атама, һорау, тезислы); текстың төп
һәм икенсел мәғлүмәте.
Текста
һөйләмдәрҙең
бәйләнеш
ысулдары
һәм
саралары
(дөйөмләштереү). Текста тел һүрәтләү
саралары: фонетик, һүҙъяһалыш,
лексик (дөйөмләштереү)
Текстың төп билдәләрен таныу;
тексты уның тулылығы, бәйләнешле
булыуы, тамаланыу, композицион
үҙенсәлектәре уның төп билдәләренә
тап
килеү
күҙлегенән
сығып
анализлау;
уның
структураһын,
абзацтың
бәйләнешен,
текстағы
тасуирлылыҡтың:
фонетик,
һүҙьяһалыш, лексик тел сараларын
асыу. Тексты мәғлүмәти эшкәртә
белеү
ТЕЛДЕҢ ФУНКЦИОНАЛЬ ТӨРЛӨЛӨГӨ (2 сәғәт)
Публицистик стиль Публицистик
стиль:
ҡулланыу
сфераһы
(күмәкләп
аралашыу),
төп
(1с.)
бурыс
(теге
йәки
был
ысынбарлыҡтағы
проблемаларға
билдәле
мөнәсәбәт
булдырыу
маҡсатынан
уҡыусыларға
һәм
тыңлаусыларға тәьҫир итеү), стиль
һыҙаттары (логик бәйләнешлелекте
һәм образлылыҡты, эмоционалелек,
баһалаусанлыҡ), характерлы тел
һүрәтләү
саралары
(
лексик,
морфологик,
синтаксик).
Публицистик стилдең төп жанрҙары
(сығыш, мәҡәлә, интервью, очерк,
репортаж)
Публицистик стилдең үҙенсәлектәрен
характерлау (шул иҫәптән ҡулланыу,
функцияһы), публицистик стилдә телһүрәтләү сараларының ҡулланыуы,
публицистик стиль текстарының
төҙөлөү нормаларын, жанр (интервью,
репортаж,
ҡыҫҡа
мәҡәләләр)
үҙенсәлектәрен ҡылыҡһырлау;
Рәсми
ҡағыҙҙары
(1с.)
Рәсми эш ҡағыҙҙары стилен (шул
иҫәптән ҡулланыу, функция, тел
үҙенсәлектәре),
күрһәтмәнең
(инструкция) жанр үҙенсәлектәрен
характерлау; инструкция тексын уның
йөкмәтке һәм структураһы талаптарға
нигеҙләнеп моделен әҙерләү
эш Рәсми эш ҡағыҙҙары (ҡабатлау):
стиле ҡулланыу сфераһы (административхоҡуҡи, эш башҡарыу сфераһында),
төп бурыс (теүәл мәғлүмәтте хәбәр
итеү),
стиль
һыҙаттары
(абстрактлылыҡ,
теүәлелек,
ҡыҫҡалыҡ, шаблонлыҡ), характерлы
тел һүрәтләү саралары.
Рәсми эш ҡағыҙҙары стиле жанры
булараҡ инструкция. Инструкция
тексының
структураһы
һәм
йөкмәткеһенең
үҙенсәлектәре.
Инструкция текстарының
уҡыууҡытыу маҡсатында ҡулланыу
репортаж,
ҡыҫҡа
мәҡәләләр,
интервью;
эшлекле
ҡағыҙҙар
(күрһәтмә) жанрында публицистик
стиль текстары төҙөү;
публицистик стиль текстарын төҙөү
нормаларын үҙләштереү
ТЕЛ СИСТЕМАҺЫ (55 сәғәт)
50
СИНТАКСИС. ПУНКТУАЦИЯ (4 сәғәт)
Синтаксис
пунктуация
(4с.)
һәм Лингвистиканың
синтаксис.
бүлеге
булараҡ Синтаксистың
берәмеге
булараҡ
һүҙбәйләнештәр һәм һөйләмдәрҙе
Синтаксистың
берәмеге
булараҡ таныу.
һүҙбәйләнеш һәм һөйләм.
Тыныш билдәләренең функцияларын
Пунктуация. Тыныш билдәләренең айырыу.
функцияһы
Һүҙбәйләнештәргә синтаксик анализ,
һөйләмдәргә
синтаксик
һәм
пунктуацион анализ үткәреү. Телдең
төрлө анализ төрҙәрендә һәм телмәр
практикаһында
синтаксис
һәм
пунктуацион белемеңде ҡулланыу.
ҺҮҘБӘЙЛӘНЕШ (4 сәғәт)
Һүҙбәйләнеш һәм Һүҙбәйләнештең яһалыу юлдары.
уның
билдәләре Эйәртеүле
бәйләнештең
төрҙәре
(4с.)
(ярашыу, башҡарылыу, йәнәшәлек,
һөйкәлеү). Һүҙбәйләнеш һәм ҡушма
һүҙ. Нығынған һүҙбәйләнештәр
Баш һүҙҙең морфологик билдәләре
буйынса
һүҙбәйләнеште
таныу;
һүҙбәйләнештә
эйәртеүле
бәйләнештең
төрҙәрен
таныу:
ярашыу, башҡарылыу, йәнәшәлек,
һөйкәлеү; һүҙбәйләнештәр менән
ҡушма
һүҙҙәр
араһындағы
айырмаларҙы
таныу.
Нығынған
һүҙбәйләнештәрҙе характерлау
ҺӨЙЛӘМ (47 сәғәт)
Һөйләм һәм уның Һөйләмдең төп билдәләре: мәғәнәүи
төп билдәләре.
һәм
интонацион
тамамланыу,
грамматик формалашып етеү.
Һөйләм төрҙәре.
Әйтелеү маҡсаты буйынса һөйләм
(5 с.)
төрҙәре (ҡабатлау).
Грамматик
нигеҙҙәренең
иҫәбе
буйынса һөйләм төрҙәре (ябай,
ҡушма).
Тулы һәм кәм һөйләмдәр. Кәм
һөйләмдәрҙең диалогик телмәрҙә
ҡулланыуы
Ябай һөйләм
(5 с)
Һөйләмдең төп билдәләрен, телдән
һәм яҙма телмәрҙә һөйләмде биҙәү
сараларының
төп
билдәләрен
характерлау; тыныш билдәләренең
функцияһын айырыу
Әйтелеү маҡсаты яғынан һөйләм
төрҙәрен таныу. Һөйләмдәрҙең баш
ҡиҫәктәрен ҡарап, тулы һәм кәм
һөйләмдәрҙы
таныу.
Кәм
һөйләмдәрҙең телмәрҙә ҡулланышын
анализлау һәм кәм һөйләмдәрҙә
интонация үҙенсәлектәрен асыҡлау
Ябай һөйләм.
Һөйләмдең баш киҫәктәрен таныу.
Һөйләмдең баш киҫәктәре. Эйә менән Эйә менән хәбәр араһында һыҙыҡ
булған осраҡтарҙы дөрөҫ билдәләү
хәбәр араһында һыҙыҡ
һәм яҙма телмәрҙә дөрөҫ ҡуйыу
Ябай
һөйләмдең
синтаксик
структураһы. Эйәне сағылдырыусы
морфологик ысулдар. Хәбәр төрҙәре:
ябай һәм ҡушма хәбәрҙәр. Эйә менән
хәбәрҙең ярашыу үҙенсәлектәре.
Эйә менән хәбәр араһында һыҙыҡ.
51
Һөйләмдең эйәрсән Аныҡлаусы. Тиң һәм тиң булмаған
киҫәктәре (6 с)
аныҡлаусылар.
Өҫтәлмәлек.
Тултырыусы. Тура һәм ситләтелгән
тултырыусы. Хәлдәр. Рәүеш хәлдәре.
Күләм-дәрәжә
хәлдәре.
Ваҡыт
хәлдәре.
Урын
хәлдәре. Шарт
хәлдәре. Сәбәп хәлдәре. Маҡсат
хәлдәре. Кире хәлдәр.
Һөйләмдә
һөйләм киҫәктәренең урынлашыу
тәртибе
Һөйләмдә эйәрсән киҫәктәрҙең (тиң
һәм тиң булмаған аныҡлаусылар,
өҫтәлмәлек - аныҡлаусының бер төрө
булараҡ, тура һәм ситләтелгән
тултырыусылар, хәлдәрҙең төрҙәре)
төрҙәрен айырыу
Бер
составлы Ике һәм бер составлы һөйләмдәр Ике һәм бер составлы һөйләмдәрҙе
һөйләмдәр (6с)
араһында грамматик айырмалылыҡ
һәм уларҙың грамматик билдәләрен
Бер составлы һөйләмдәр, уларҙың айыра белеү
Тиң
киҫәкле
һөйләмдәр.
Тиң
киҫәктәр эргәһендә
дөйөмләштереүсе
һүҙҙәр (6с)
грамматик билдәләре. Бер составлы
һөйләм төрҙәре.
Билдәле эйәле һөйләм. Билдәһеҙ эйәле
һөйләм. Эйәһеҙ һөйләм. Атама
һөйләм. Тулы һәм кәм һөйләмдәр. Тиң
киҫәкле һөйләмдәр. Тиң киҫәктәр
эргәһендә тыныш билдәләре. Тиң
киҫәкле эргәһендә дөйөмләштереүсе
һүҙҙәр.
Эйәрсән киҫәктәрҙең иҫәбе буйынса
һөйләм төрҙәре (тарҡау һәм йыйнаҡ
һөйләмдәр)
Бер составлы һөйләмдәр, уларҙың
грамматик билдәләрен таныу. Бер
составлы һөйләмдәрҙең төрҙәрен
таныу.
Бер составлы һөйләмдәрҙе ике
составлы
кәм
һөйләмдәрҙең
грамматик билдәләренән айырмалы
яҡтарын характерлау
Тиң
киҫәкле
һөйләмдәруларҙың
билдәләре, бәйләнеү саралары.
Тиң киҫәктәр эргәһендә тыныш
билдәләре.
Тиң
киҫәкле
һөйләмдәруларҙың
билдәләре,
бәйләнеү
сараларын
характерлау.
Тиң киҫәкле һөйләмдәрҙең моделен
эргәһендә әҙерләү.
Тиң
киҫәкле
һөйләмдәрҙең
дөйөмләштереүсе һүҙҙәрен табыу
Төрлө төрҙәге тиң киҫәктәрҙең
телмәрҙә ҡулланыу үҙенсәлектәрен
асыҡлау һәм аңлау.
Тиң
киҫәктәр
дөйөмләштереүсе һүҙҙәр
Өндәш һүҙ. Инеш
һүҙ
һәм
инеш
һөйләмдәр (6с)
Һөйләмдең
айырымланған
эйәрсән киҫәктәре
(8с)
Өндәш һүҙҙәр һәм улар эргәһендә
тыныш билдәләрҙе дөрөҫ ҡуйыу.
Инеш һүҙ һәм инеш һөйләмдәрҙе
характерлау. Улар эргәһендә тыныш
билдәләрҙе дөрөҫ ҡуйыу.
Инеш һүҙҙәр һәм инеш һөйләмдәр,
өндәш һүҙҙәр, айырымланған эйәрсән
киҫәктәр
менән
һөйләм
төҙөү
нормаларын ҡулланыу
Айырымланыу тураһында төшөнсә.
Өҫтәлмәлектәрҙең
айырымланыуы.
Аныҡлаусыларҙың айырымланыуы.
Хәл
әйтеме
һәм
уларҙың
үҙенсәлектәре. Хәл әйтемдәренең
айырымланыуы
52
Айырымланған
эйәрсән
киҫәкле
һөйләмдәрҙе төҙөй белеү һәм уларҙы
телмәрҙә дөрөҫ ҡулланыу. Йәнле
һөйләү
телмәрендә
һөйләмдең
айырымланған эйәрсән киҫәктәрен
интонация менән сағылдырыу, яҙма
телмәрҙә тыныш билдәләрен дөрөҫ
ҡуйыу
Тура
һәм Тура һәм ситләтелгән телмәр. Тура Тура телмәрле һәм диалогтарҙы,
ситләтелгән телмәр телмәрле һөйләмдәр. Уларҙа тыныш текстарҙа
тура
телмәрле
һәм
(3 с)
билдәләре.
диалогтарҙы дөрөҫ интонация менән
Цитата. Уның эргәһендә тыныш уҡыу.
билдәләре. Диалог
Һөйләү телмәрендә һәм яҙғанда
цитаталар һәм эпиграф ҡуллана белеү
Уҡыусыларҙың
Үтелгән материалдарҙы ҡабатлау,
белемдәрен
контроль эш яҙҙырыу, алынған
тикшереү
һәм
белемдәрен коррекциялау буйынса
үтелгәндәрҙе
эштәр башҡарыу
ҡабатлау
(2 с)
68 сәғәт
Тематик блок,
тема
8 КЛАСС (68 сәғәт)
Төп йөкмәтке
Уҡыусыларэшмәкәрлегенең төп
төрҙәре
ТЕЛ ТУРАҺЫНДА ДӨЙӨМ ТӨШӨНСӘ (1 сәғәт)
Төрки
телдәренең
береһе булараҡ
башҡорт
теле
(1с)
Төрки телдәренең береһе булараҡ
башҡорт теле
Башҡорт теленең башҡа ҡәрҙәш
телдәр
арһындағы
урынын,
үҙенсәлектәрен төшөнөү һәм уның
ижтимағи вазифаларын аңлау
ТЕЛ ҺӘМ ТЕЛМӘР (2 сәғәт)
Һөйләү һәм яҙма
телмәр,
монологик һәм
диалогик,
полилог
(ҡабатлау).
Телмәр
эшмәкәрлегенең
төрҙәре: һөйләү,
яҙыу,
уҡыу,
аудирование
(ҡабатлау).
Аудирование
төрҙәре:
һайланмалы,
танышыу,
ентекле.
Уҡыу
төрҙәре:
өйрәнеү,
танышыу, ҡарау,
эҙләнеү (2с)
Һөйләү һәм яҙма телмәр, монологик
һәм диалогик, полилог (ҡабатлау).
Телмәр эшмәкәрлегенең төрҙәре:
һөйләү, яҙыу, аудирование (тыңлау),
уҡыу (ҡабатлау).
Тормош һәм уҡыу тәжрибәһенә
таянып, иллюстрация, фотография,
сюжетлы картиналарҙы ҡулланып,
тема һәм аралашыу шарттарына
ҡарап,
төрлө
коммуникатив
йүнәлештә һөйләү һәм яҙма
хәбәрҙәр булдырыу
Маҡсат
һәм
аралашыу
ситуацияһына ярашлы көнүҙәк
социаль-мәҙәни,
әхлаҡи-этик,
көнкүреш, уҡыу темаһына телдән
һәм яҙма монологик һәм диалогик
телмәр
төҙөә
белеү.
Төрлө
функциональ-мәғәнәүи
төрҙәге
телмәр
һәм
уларҙың
комбинацияһын ҡулланып, төрлө
коммуникатив йүнәлешле яҙма
телмәр төҙөү
ТЕЛМӘР МӘҘӘНИӘТЕ (6 сәғәт)
53
Хәҙерге башҡорт
әҙәби теленең төп
орфоэпик
нормалары
(ҡабатлау)
(1 с.)
Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп
орфоэпик нормалары (ҡабатлау).
Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп
грамматик нормалары (ҡабатлау).
Отражение
вариантов
грамматической нормы в словарях и
справочниках.
Грамматик
нормаларҙы
һүҙлек
һәм
белешмәләрҙә
сағылдырыу.
Телмәрҙә типик грамматик хаталар
Хәҙерге башҡорт
әҙәби теленең төп
лексик
нормалары
(ҡабатлау).
Телмәрҙә
терминдар
һәм
теүәллек.
Терминдарҙы
ҡулланыу менән
бәйле
типик
телмәр хаталары
(ҡабатлау)
(2 с.)
Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп
лексик нормалары (ҡабатлау).
Терминдар һәм телмәр теүәллеге.
Терминдарҙы
фәнни
һәм
публицистик
стилдә
ҡулланыу.
Терминдарҙы ҡулланыуҙа типик
телмәр хаталары
Хәҙерге башҡорт
әҙәби теленең төп
лексик
нормалары
(ҡабатлау).
Башҡорт
телендә
теҙмә
һәм
эйәртеүле бәйләнештәрҙәге ауыр
осраҡтар. Эйә менән хәбәрҙең
грамматик бәйләнеү юлдары. Һүҙлек
һәм
белешмәләрҙә
грамматик
54
Орфоэпик һәм акцентологик норма
варианттарын
айырыу;
хәҙерге
орфоэпик нормаларҙың әйтелеш һәм
стилистик варианттарын иҫәпкә
алып, һүҙҙәрҙе ҡулланыу;
хәҙерге башҡорт теленең әйтелеш
һәм баҫым (өйрәнелгән кимәлдә)
өлкәһендәге
актив
процестар
тураһында күҙҙаллау;
үҙеңдең
һәм
башҡа
кешенең
телмәрен
орфоэпик
һәм
акцентологик норма варианттары
нормалары
күҙлегенән
сығып
анализлау; телмәрҙе хәҙерге әҙәби
телдең төп нормаларын иҫәпкә алып
төҙәтеү; хәҙерге әҙәби телдең
орфоэпик һәм акцентологик норма
варианттары тап килеүенән сығып,
телмәрҙе төҙәтеү
Һүҙҙәрҙе
уларҙың
лексик
мәғәнәләренә һәм лексик бәйләнеш
нормаларына яраҡлы ҡулланыу;
синоним,
антоним,
омоним,
паронимдарҙы
ҡулланыу
нормаларын
һаҡлау;
объяснять
особенности
фәнни
стиль
текстарында,
публицистик һәм әҙәби текстарҙа
(өйрәнелгән кимәлдә) терминдарҙы
әҙәпле ҡулланыу;
терминдарҙы (өйрәнелгән кимәлдә)
ҡулланыуға бәйле типик телмәр
хаталарын анализлау;
фәнни һәм публицистик стилдә
терминдарҙы
әҙәпле
ҡулланыу;
үҙеңдең һәм башҡа кешеләрҙең
телмәрен
хәҙерге
әҙәби
тел
нормалары
күҙлегенән
сығып
анализлау һәм баһалау; хәҙерге
әҙәби тел нормаларына яраҡлы
телмәрҙе төҙәтеү; һүҙҙең лексик
мәғәнәһен һәм уларҙың ҡулланыу
үҙенсәлектәрен
аңлатыу
өсөн
аңлатмалы һүҙлектәр, шул иҫәптән
мультимедийныйҙарҙы
ҡулланыу;
орфографик һүҙлектәр пунктуация
буйынса белешмәләр ҡулланыу;
яҙыуҙа орфография һәм пунктуация
буйынса ҡағиҙәләр ҡулланыу
Башҡорт
телендә
теҙмә
һәм
эйәртеүле бәйләнештәрҙәге ауыр
осраҡтарҙы анализлау. Эйә менән
хәбәрҙең
грамматик
бәйләнеү
юлдарын анализлау. Синтаксик
Хәҙерге башҡорт
әҙәби
теленең
төп
грамматик
нормалар.
Телмәрҙә типик
синтаксик
хаталар. Ҡушма,
эйәртеүле, теҙмә,
теркәүесһеҙ теҙмә
ҡушма
һөйләмдәрҙе
төҙөүҙә
типик
хаталар (2 с.)
нормаларҙың
сағылдырышы.
Хәҙерге башҡорт әҙәби телендә төп
синтаксик
нормалар.
Хәҙерге
башҡорт әҙәби
теленең төп
синтаксик нормалары (ҡабатлау).
Телмәрҙә типик синтаксик хаталар.
Ҡушма,
эйәртеүле,
теҙмә,
теркәүесһеҙ
теҙмә
ҡушма
һөйләмдәрҙе төҙөүҙә типик хаталар
Особенности
современного
речевого
этикетахәҙерге
телмәр
этикетының
үҙенсәлектәре
(1с.)
Хәҙерге
телмәр
этикетының
үҙенсәлектәре.
Аралашыуҙа
башҡорт телмәр этикеты. Телмәр
этикетында
актив
процестар.
Сәләмләү һәм хушлашыуҙың яңы
варианттары, яңғыҙлыҡ исемдәрҙе
ҡулланыу; уларҙы баһалау. Телмәр
агрессияһы.
Аралашыуҙа телмәр агрессияһына
ҡаршы торорлоҡ телмәр тактикаһы
этикеты. Телмәр формуларының
синонимлығы
ТЕКСТ (2 сәғәт)
Текст һәм уның Текст һәм уның төп билдәләре
(ҡабатлау).
Телмәр
төрҙәренең
билдәләре.
фукциональ-мәғәнәүи
үҙенсәлектәре
Телмәрҙең
(һүрәтләү, хәбәр итеү, фекерләү)
функциональмәғәнәүи тибы. (ҡабатлау).
Тексты мәғәнәүи эшкәртеү:
Тексты мәғәнәүи
төрлө
сығанаҡтарҙан
мәғлүмәт алыу;
ҡайтанан
лингвистик
һүҙлектәр
ҡулланыу;
эшкәртеү (2с)
тезистар, конспекттар
грамматик
хаталарҙы
төҙәтеү
маҡсатынан
һөйләмдәрҙе
редакторлау. Хәҙерге башҡорт әҙәби
теленең синтаксик
нормаларын
һаҡлау.
Телмәрҙә
эйәртеүле,
теҙмә,
теркәүесһеҙ
теҙмә
ҡушма
һөйләмдәрҙе
ҡулланыу
үҙенсәлектәрен аңлау. Теҙмә ҡушма
һөйләмдәрҙе
төҙөүҙең
төп
нормаларын
аңлау,
пунктуация
буйынса орфографик һүҙлектәр һәм
белешмәләр ҡулланыу; орфография
һәм пунктуация ҡағиҙәләрен яҙыуҙа
ҡулланыу
Телмәр
этикетындағы
актив
процестарҙы
характерлау
һәм
баһалау;
Характеризовать
и
оценивать активные процессы в
речевом этикете; телмәр этикетында
(өйрәнелгән
кимәлдә)
актив
процестарҙы
характерлау
һәм
баһалау;
телмәр
агрессияһына
ҡаршы торорға ярҙам итеүсе
алымдарҙы
ҡулланыу;
үҙеңдең
телмәреңде хәҙерге башҡорт телмәр
этикетына тап килерлек итеп
төҙәтмәләр индереү
Текстың төп билдәләрен белеү.
Тексты мәғәнәүи өлөштәргә бүлеү,
тексты
мәғлүмәти
эшкәртеүҙе
тормошҡа
ашырыу,
уның
йөкмәткеһен план формаһында
(ябай, ҡатмарлы, тезис), конспект,
аннотация, таблица һ.б.биреү
ТЕЛДЕҢ ФНКЦИОНАЛЬ ТӨРЛӨЛӨГӨ (2 сәғәт)
55
Рәсми эш ҡағыҙҙары стиле.
Уларҙы
ҡулланыу
өлкәһе,
функциялары,
тел
үҙенсәлектәре.
Рәсми эш ҡағыҙҙары стиле жанрҙары
Рәсми
эш (ғариза,
аңлатмалы
яҙыу,
ҡағыҙҙары
һәмавтобиография, характеристика).
фәнни стиль (2с.)
Фәнни стиль. Уларҙы ҡулланыу
өлкәһе,
функциялары,
тел
үҙенсәлектәре. Фәнни стиль жанрҙары
(реферат, фәнни темаға доклад).
Текста телдең төрлө функциональ
төрҙәренең
бәйләнеше,
текста
һөйләмдәрҙең бәйләнеү саралары
Телдең
функциональ
төрлөлөгө.
Һөйләү характерындағы текстарҙың,
фәнни, публицистик, рәсми эш
ҡағыҙҙары, матур әҙәбиәт теленең
текстарын айырыу. Тексты телдең
билдәле
функциональ
төрөнә
ҡарағанын
билдәләү.
Фәнни
стилдәге (реферат, фәнни темаға
доклад)
Уларҙың йөкмәтке һәм структура
талаптарына нигеҙләнеп, текстар
төҙөү. Рәсми эш ҡағыҙҙары (ғариза,
аңлатмалы яҙыу, автобиография,
характеристика) текстары төҙөү
ТЕЛ СИСТЕМАҺЫ
СИНТАКСИС. ПУНКТУАЦИЯ (55 сәғәт)
Ҡушма
(ҡабатлау)
(2 с)
һөйләм Ҡушма һөйләм тураһында төшөнсә
(ҡабатлау).
Ҡушма
һөйләмдәрҙе
төрҙәре буйынса классификациялау.
Ҡушма
һөйләм
өлөштәренең
мәғәнәүи, структур һәм интонацион
берҙәмлеге.
Ҡушма
һөйләмдең
төҙөлөшөн
өйрәнеү.
Ҡушма
һөйләм
составындағы һөйләмдәр араһындағы
мәғәнәүи мөнәсәбәтте аңлау
Пунктуация. Тыныш билдәләренең
функцияһы
Теҙмә
һөйләм
(18с.)
ҡушма Теҙмә ҡушма һөйләм тураһында Теҙмә һәм
эйәртеүле ҡушма
аңлатма, уның төҙөлөшө. Теҙмә һөйләмдәргә хас үҙенсәлектәрҙе
ҡушма һөйләмдәрҙең төрҙәре.
билдәләү. Теҙмә һәм эйәртеүле
ҡушма һөйләмдәрҙе текста ҡулланыу
Теркәүесһеҙ теҙмә ҡушма һөйләм.
үҙенсәлектәрен
күҙәтеү,
уларҙы
Теркәүесһеҙ
теҙмә
ҡушма телмәрҙә ҡуллана белеү
һөйләмдәрҙә тыныш билдәләренең
ҡуйылышы.
56
Теркәүесһеҙ теҙмә ҡушма һөйләм.
Теркәүесһеҙ
теҙмә
ҡушма
һөйләмдәрҙә тыныш билдәләренең
ҡуйылышы
Теркәүесле теҙмә ҡушма һөйләмдәрҙә
ҡулланылған теркәүестәр: йыйыу,
ҡаршы
ҡуйыу,
бүлеү-ҡабатлау,
һығымта яһау, аныҡлау теркәүестәре
һәм мөнәсәбәт һүҙҙәр. Теркәүесле
теҙмә
ҡушма
һөйләмдәрҙең
компоненттары араһында мәғәнәүи
мөнәсәбәттәрҙең пунктуацион юлдар
менән сағылдырышы
Теҙмә ҡушма һөйләмдәрҙең өлөштәре
араһында мәғәнәүи мөнәсәбәтте
аңлау,
уларҙы
сағылдырыусы
сараларҙы билдәләү, теҙмә ҡушма
һөйләмдәрҙең схемаһын төҙөү.
Эйәртеүле ҡушма Эйәртеүле ҡушма һөйләм, уның
һөйләмдәр (12с.)
төҙөлөшө. Баш һөйләм менән эйәрсән
һөйләм. Эйәрсен һөйләмдең баш
һөйләмгә бәйләнеү саралары һәм
уларҙа тыныш билдәләре. Эйәрсән
һөйләм төрҙәре тураһында дөйөм
төшөнсә. Эйәрсән һөйләмдең баш
һөйләмгә бәйләнеү саралары һәм
уларҙа тыныш билдәләре. Эйәрсән
һөйләм
төрҙәре:
эйә,
хәбәр,
аныҡлаусы,
тултырыусы, ваҡыт,
урын, сәбәп, маҡсат, рәүеш, күләмдәрәжә, сағыштырыу, шарт , кире
Эйәртеүле ҡушма һөйләмдең баш
һәм эйәрсән һөйләмдәрен айыра
белеү. Эйәртеүле ҡушма һөйләм
өлөштәре
араһында
мәғәнәүи
бәйләнеште аңлау.
Эйәртеүле ҡушма һөйләмдә эйәрсен
һөйләмде баш һөйләмгә бәйләүсе
сараларҙы билдәләү һәм эйәрсән
һөйләм менән баш һөйләм араһында
тыныш билдәләрен дөрөҫ ҡуйыу.
Эйәртеүле ҡушма һөйләмдә эйәрсән
һөйләмдәрҙе таныу һәм уларҙың
үҙенсәлектәрен характерлау
Күп
ҡушма
(10с.)
Теркәүесһеҙ
теҙмә
ҡушма
һөйләмдәрҙең
компонеттары
араһындағы мәғәнәүи бәйләнештәрҙе
билдәләү һәм уларҙы интонация
ярҙамында сағылдырыу. Синтаксик
анализ үткәреү. Теркәүесһеҙ теҙмә
ҡушма һөйләмдәрҙең компонеттары
араһындағы мәғәнәүи бәйләнештәрҙе
тыныш
билдәләре
ярҙамында
сағылдырыу, уларҙың ҡуйылышын
өйрәнеү
Теркәүестәр һәм мөнәсәбәт һүҙҙәр
ҡулланылған
теҙмә
ҡушма
һөйләмдәрҙе
таныу,
уларҙың
схемаһын төҙөү. Төрлө төрҙәге
теркәүестәр һәм мөнәсәбәт һүҙҙәр
ҡулланылған теҙмә ҡушма һөйләмдәр
төҙөргә өйрәнеү һәм телмәрҙә
ҡулланыу. Синтаксик анализ эшләргә
өйрәтеү. Теркәүесле теҙмә ҡушма
һөйләмдәрҙә тыныш билдәләрен
дөрөҫ
ҡуйыу.
Матур
әҙәбиәт
текстарында теркәүесле теҙмә ҡушма
һөйләмдәрҙең ҡулланыу юлдарын
күҙәтеү
эйәрсәнле Күп эйәрсәнле ҡушма һөйләмдәр. Күп Күп эйәрсәнле ҡушма һөйләмдәрҙең
һөйләмдәр эйәрсәнле ҡушма һөйләмдәрҙә тыныш төп үҙенсәлектәрен, эйәртеүле ҡушма
билдәләренең ҡуйылышы
һөйләмдәрҙән айырмаһын төшөнөү.
Күп эйәрсәнле ҡушма һөйләмдәрҙә
тыныш билдәләрен дөрөҫ ҡуя белеү
Ҡатнаш
ҡушма Ҡатнаш ҡушма һөйләмдәр. Ҡатнаш
һөйләмдәр.
ҡушма
һөйләмдәрҙә
тыныш
Теҙемдәр (9с.)
билдәләренең ҡуйылышы. Теҙемдәр
(периодтар).
Теҙемдәрҙең
57
Ҡатнаш ҡушма һөйләмдәрҙе айыра
белеү һәм уларҙың үҙенсәлектәрен
белеү. Ҡатнаш ҡушма һөйләмдәрҙә
тыныш билдәләрен дөрөҫ ҡуйыу.
үҙенсәлектәре.
Тыныш
(2с.)
Теҙемдәрҙең үҙенсәлектәрен, уларҙы
айырыра белеү
билдәләре Һөйләм аҙағында тыныш билдәләре Һөйләм аҙағында тыныш билдәләрен
(нөктә, һорау, өндәү).
ҡуйылыу осраҡтарын белеү. Өтөр,
Теркәүесһеҙ
теҙмә
ҡушма нөктәле өтөр, һыҙыҡ, ике нөктә
һөйләмдәрҙә, ҡатмарлы синтаксик Ҡуйылыу осрағының ҡағиҙәләрен
конструкцияларҙа
нөктәле
өтөр, белеү һәм практикала ҡулланыу
һыҙыҡ, ике нөктә ҡуйылыу осраҡтары
Уҡыусыларҙың
Ҡатмарлы синтаксик конструкциялар
белемдәрен
буйынса үтелгәндәрҙе ҡабатлау
тикшереү
һәм
үтелгәндәрҙе
ҡабатлау
(2 с.)
Булған
белемдәрҙе
ҡабатлау,
системалаштырыу,
маҡсаттар
билдәләү,
уҡыу
эшмәкәрлегенә
мотивация булдырыу, ҡатмарлы
синтаксик конструкциялар төҙөй
белеү,
уларҙың
үҙенсәлектәрен
асыҡлау
68ч
Тематик блок,
тема
9 КЛАСС (68 сәғәт)
Төп йөкмәтке
Уҡыусыларэшмәкәрлегенең төп
төрҙәре
ТЕЛ ТУРАҺЫНДА ДӨЙӨМ ТӨШӨНСӘ (2 сәғәт)
Тел
–үҫә Тел –үҫә барыусы ижтимағи
Тел фәнен ни өсөн мотлаҡ
барыусы
күренеш.
өйрәнергә кәрәклекте төшөнөү;
ижтимағи
телдең үҫеүе тураһында,
телдең
Хәҙерге йәмғиәттә башҡорт теле
күренеш
эске һәм тышҡы функцияларын
аңлау һәм ул турала һөйләй белеү
(1 с.)
Әҙәби тел һәм Әҙәби тел һәм диалект. Башҡорт Әҙәби
тел
һәм
диалекттар
диалект (1с.)
теленең диалекттары. Башҡорт әҙәби араһындағы айырмалыҡты билдәләү
теле һәм уның үҫеше. Ике теллелек
һәм характерлау.
Диалект һәм әҙәби телдә әйберҙәрҙе,
һәм тирә яҡтағы күренештәрҙе
диалект һәм әҙәби тел менән
сағыштырыу, матур әҙәби әҫәрҙәрҙә
диалект
һүҙҙәрҙең
ҡулланыуын
аңлатыу
ТЕЛ ҺӘМ ТЕЛМӘР (2 сәғәт)
58
Телдән һәм
яҙма телмәр.
Диалог
һәм
монолог
Телдән һәм
яҙма телмәр.
Монолог һәм
төрҙәре
Телмәр
эшмәкәрлегенең
төрҙәре: уҡыу,
Диалог һәм монолог. Монологтың
төрҙәре (хикәйәләү, һүрәтләү, фекер
йөрөтөү, төрлө төрҙәге монологтың
тыңлау, һөйләү,
яҙыу
(2с.)
диалог,
уларҙың
берләшеүе) һәм төрлө харктерҙағы
диалогтар (этикет, диалог-һорашыу,
диалог-фекер алышыу һ.б.; төрлө
төрҙәге
диалогтың берләшеүе)
Телмәр эшмәкәрлегенең төрҙәре:
уҡыу,
тыңлау, һөйләү, яҙыу.
Телмәр
эшмәкәрлегенең
һәр
төрөнөң төп
һөйләү һәм яҙма телмәрҙең төп
үҙенсәлектәрен,
коммуникатив
уңышһыҙлыҡтарҙың төп сәбәбен
һәм уларҙы хәл итеү юлдарын
үҙләштереү. Монологтарҙың төрлө
төрҙәрен (хикәйәләү, һүрәтләү,
фекер йөрөтөү, төрлө төрҙәге
монологтың берләшеүе) һәм төрлө
характерҙағы диалогтарҙы (этикет,
диалог-һорашыу,
диалог-фекер
алышыу һ.б.; төрлө
төрҙәге
диалогтың берләшеүе) үҙләштереү.
Телмәр эшмәкәрлегенең төп төрҙәре
һәм
уларҙың
үҙенсәлектәре
тураһында күҙаллау. Текстағы төп
һәм өҫтәлмә мәғлүмәтте адекват
аңлау
үҙенсәлектәре. Текстағы төп һәм
өҫтәлмә
мәғлүмәтте уҡып һәм ишетеп ҡабул
итеү
Хәҙерге башҡорт
әҙәби теленең төп
орфоэпик
нормалары
(ҡабатлау).
Әйтелештә
һәм
баҫымда
актив
процестар (1с.)
ТЕЛМӘР ЭТИКЕТЫ (5 сәғәт)
Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп Әйтелеш һәм баҫым өлкәһендә актив
орфоэпик нормалары (ҡабатлау). процестарҙы аңлау һәм характерлау;
Әйтелештә һәм баҫымда актив хәҙерге
орфоэпик
һүҙлектәрҙә
процестар.
Хәҙерге
орфоэпик әйтелеш нормаларын сағылдырыу
һүҙлектәрҙә
әйтелеш ысулдары;
үҙаллы
һүҙ
варианттарының сағылышы
төркөмдәрендә
(өйрәнелгән
кимәлдә)
айырым
грамматик
нормаларҙа әйтелеш һәм баҫым
нормаларын һаҡлау; орфоэпик һәм
акцентологик
нормалар
варианттарын айырыу;
хәҙерге
орфоэпик нормаларҙы иҫәпкә алып,
һүҙҙәрҙең әйтелеш нормаларын
ҡулланыу; орфоэпик норманың
стилистик нормаларын иҫәпкә алып,
һүҙҙәрҙе
ҡулланыу;
һүҙҙәрҙе
уларҙың лексик мәғәнәһенә һәм
лексик
ярашлығына
яраҡлы
ҡулланыу;
тавтология
күренештәрен таныу; анализировать
и оценивать с точки зрения норм
современного
башкирского
литературного языка чужую и
собственную речь; хәҙерге башҡорт
әҙәби тел нормалары күҙлегенән
үҙеңдең
һәм
башҡа
кешенең
телмәрен анализлау һәм баһалау;
59
Хәҙерге башҡорт
әҙәби теленең төп
лексик
нормалары
(ҡабатлау) (1 с.)
Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп
лексик нормалары (ҡабатлау).
Синонимдар,
антонимдар,
омонимдарҙы
ҡулланыуҙың
мәғәнәүи, стилистик үҙенсәлектәре.
Һүҙҙәрҙең
лексик
һәм
теүәл
ярашыуы. Ирекле һәм ирекһеҙ
лексик ярашыу. Лексик ярашыуҙы
боҙоуға бәйле типик хаталар.
Телмәрҙә артыҡлыҡ һәм теүәллек.
Тавтология. Плеоназм. Телмәрҙәге
артыҡлыҡтарға бәйле типик хаталар.
Хәҙерге
аңлатмалы
һүҙлектәр.
Хәҙерге
һүҙлектәрҙә
лексик
нормалар
варианттарын
сағылдырыу. Һүҙлек билдәләре
Хәҙерге башҡорт
әҙәби теленең төп
грамматик
нормалары
(ҡабатлау).
Һүҙбәйләнештәр,
ябай һәм ҡушма
һөйләмдәрҙе
төҙөүҙә
типик
хаталар
(2 с.)
Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп
грамматик нормалары (ҡабатлау).
Хәҙерге грамматик һүҙлектәрҙә һәм
белешмәләрҙә грамматик норма
варианттарын сағылдырыу. Һүҙлек
билдәләре.
Терминология һәм телмәр теүәллеге
(ҡабатлау). Публицистик, фәнни,
йәнле һөйләү, матур әҙәбиәт, рәсми
эш
ҡағыҙҙары
стилендә
терминдарҙы ҡулланыу нормалары.
Терминдарҙы
ҡулланыу
менән
бәйләнешле
типик
хаталар
(ҡабатлау).
Телмәрҙә
типик
грамматик хаталар. Исем, сифат,
алмаштарҙы
ҡулланыуҙың
нормалары
(ҡабатлау).
Хәҙерге
башҡорт
әҙәби
теленең
төп
синтаксик нормалары. Телмәрҙә
типик
синтаксик
хаталар
һүҙбәйләнеш
һәм
ҡушма
һөйләмдәрҙе төҙөүҙә типик хаталар
(ҡабатлау)
60
хәҙерге
әҙәби
телдең
төп
нормаларына
яраҡлы
телмәрҙе
төҙәтеү
Һүҙҙәрҙе уларҙың лексик мәғәнәһенә
һәм лексик ярашыуына тап килешле
ҡулланыу; тавтология күренештәрен
таныу; телмәр артыҡлығы бәйле
типик телмәр хаталарын анализлау
һәм айырыу; текстарҙы телмәр
хатаһын
төҙәтеү
маҡсатынан
редакторлау; телдән һәм яҙма
телмәрҙә телмәр хаталарын табыу
һәм
төҙәтеү;
һүҙҙең
лексик
мәғәнәһен
һәм
ҡулланыу
үҙенсәлектәрен аңлатмалы һүҙлектә,
шул иҫәптән мультимедийныйҙарҙы
ҡулланыу; һүҙҙәрҙең
мәғәнәһен
дөрөҫләү
өсөн
һәм
тексты
редакторлау процесында антоним,
синоним,
омоним,
пароним
һүҙлектәр ҡулланыу;
орфография
һәм
пунктуация
ҡағиҙәләрен (өйрәнелгән кимәлдә)
ҡулланыу
Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең
синтаксик
нормаларын
һаҡлау:
һүҙбәйләнештәр, ябай һөйләмдәр,
төрлө типтағы ҡушма һөйләмдәр;
ябай һөйләмдәрҙең, төрлө төрҙәге
ҡушма
һөйләмдәрҙең
типик
төҙөлөштәрен таныу; грамматик
хаталарҙы
төҙәтеү
маҡсатынан
һөйләмдәрҙе редакторлау
Электрон мөхит
аралашыуында
һәм
эшлекле
аралашыу
ситуацияларында
телмәр этикеты
(1 с.)
Этикет
тураһында
төшөнсә.
Интернет этикеты – яҙышыу.
Интернет-дискуссия,
интернетполемикала этикет ҡағиҙәләре, этик
нормалар.
Эшлекле
аралашыу
ситуацияларында телмәр этикеты
Интернет мөхитендә аралашыуҙа
милли башҡорт телмәр этикеты
нигеҙендә
ятҡан
этикет
формуларын,
этикет
аралашыу
принциптарын ҡулланыу; эшлекле
аралашыу
ситуацияларында
башҡорт этикет телмәр нормаларын
һаҡлау;эшлекле
аралашыу
ситуацияларында телмәр этикет
телмәр
мәҙәниәте
нормаларын
һаҡлау
ТЕКСТ (3сәғәт)
Текст һәм уның
билдәләре
(йомғаҡлау).
Телмәрҙең
фукциональмәғәнәүи төрҙәре
(йомғаҡлау) (3с.)
Текст
һәм
уның
билдәләре
(йомғаҡлау).
Телмәрҙең
фукциональ-мәғәнәүи
төрҙәре
(йомғаҡлау).
Текста төрлө фукциональ-мәғәнәүи
телмәр төрҙәренең яраҡлашыуы,
шулай
уҡ
матур
әҙәбиәт
әҫәрҙәрендә
телдең
төрлө
функциональ
төрлөлөгө
элементтарының яраҡлашыуы.
Төрлө
фукциональ-мәғәнәүи
телмәр төрҙәренә ҡараған текстарҙа
тел
һүрәтләү
сараларының
ҡулланыу үҙенсәлектәре. Тексты
ҡайтанан мәғлүмәти эшкәртеү
Тексты анализлау: теманы һәм төп
фекерҙе билдәләү һәм аңлатма
биреү; текстың төп темаһын һәм
мәғәнәһен сағылдырыусы исем
һайлау.
Текстың
йөкмәткеһен
исеменә, төп һүҙҙәренә ҡарап
билдәләү. Телмәрҙең функциональмәғәнәүи
төрөнә ҡарағанлығын
билдәләү.текста оҡшаш фрагменттар
табыу - һүрәтләү, хәбәр итеү, фекер
йөрөтөү-иҫбатлау,
баһалау.
Сағыштырыуға нигеҙ билдәләү һәм
төрлө төрҙәге функциональ-мәғәнәүи
төрҙәрҙе сағыштырыу, уларҙың
бәйләнеш үҙенсәлектәрен аңлау, шул
иҫәптән матур әҙәбиәт әҫәрҙәрендәге
төрлө стилдәрҙе. Төрлө жанрҙағы
текстарҙың айырмалы билдәләрен
асыҡлау.
Үҙҙәре/башҡа уҡыусылар тарафынан
текстарҙы уларҙың йөкмәткеһен
камиллаштырыу
маҡсатынан
редакторлау
ТЕЛДЕҢ ФУНКЦИОНАЛЬ ТӨРЛӨЛӨГӨ (15 сәғәт)
Функциональ
стилдәр.
Уларҙың
төп
үҙенсәлектәре
(2с.)
Телдең функциональ төрлөлөгө:
йәнле һөйләү стиле, матур әҙәбиәт
теле, фәнни стиль, публицистик
стиль, рәсми эш ҡағыҙҙары стиле,
хаттар стиле
Телдең функциональ стилдәрен
айыра
белеү.
Уларҙың
үҙенсәлектәрен характерлау. Яҙыуҙа
орфография
ҡағиҙәләрен
һәм
пунктуацияны һаҡлау
Йәнле
һөйләү Йәнле һөйләү стиле структур Йәнле һөйләү стиленең структур
стиле (2 с.)
элементтары һәм тел үҙенсәлектәре. элементтарын һәм тел үҙенсәлектәрен
анализлау; фольклор һәм матур
Һөйләү
телмәре.
Телдән әҙәбиәт тестарын йә (халыҡ һәм
аралашыуҙы
характерлаусы әҙәбиәт әкиәттәрҙе, хикәйә, мәҡәл,
мәҡәлдәр.
Аралашыу ҡағиҙәһе. йомаҡтар) фрагменттарын анализлау
Үтенес. Ғәфү үтенеү.
һәм интрепретация үткәреү; яҙыуҙа
ҡағиҙәләрен
һәм
Бәхәс, бәхәс төрҙәре. Бәхәсте әҙәпле орфография
пунктуацияны ҡулланыу; интонация
61
алып барыу ысулдары
булыуын
күрһәтеп,
аралашыуҙа
ҡатнашыу;
бәхәстә
әҙәпле
алымдарҙы ҡулланып, дискуссияла
ҡатнашыу;
телдән
аралашыу
тактикаһын
һәм
коммуникатив
етәкселек итеү оҫталығы:, үтенес,
ғәфү үтенеүҙе урынлы ҡулланыу;
диалог булдырыу һәм уны алып
барыу, тамамлау
Матур
әҙәбиәт Матур әҙәбиәт стиле. Уның структур
стиле (2 с.)
элементтары һәм тел үҙенсәлектәре.
Матур әҙәбиәт теле һәм уның
башҡорт әҙәби теленең башҡа
функциональ
төрҙәренән
айырмалығы. Матур әҙәбиәт теленең
төп билдәләре: образлылыҡ, телһүрәтләү
сараларының
киң
ҡулланышы. Башҡорт теленең төп
һүрәтләү
саралары,
уларҙың
телмәрҙә ҡулланышы.
Рәсми
ҡағыҙҙары
(2 с.)
Матур әҙәбиәт стиленең структур
элементтарын һәм тел үҙенсәлектәрен
анализлау;
яҙыуҙа
орфография
ҡағиҙәләрен
һәм
пунктуацияны
ҡулланыу
эш Рәсми эш ҡағыҙҙары стиленең Рәсми эш ҡағыҙҙары стиленең
стиле структур элементтары һәм тел структур элементтарын һәм тел
үҙенсәлектәре.
үҙенсәлектәрен анализлау; яҙыуҙа
орфография
ҡағиҙәләрен
һәм
Рәсми
эш
ҡағыҙҙары
стиле: пунктуацияны ҡулланыу.
ҡулланыу сфераһы (административхоҡуҡи, эш ҡағыҙҙары сфераһ), төп Инструкция
текстарын
уның
бурыс (теүәл мәғлүмәтте хәбәр йөкмәтке һәм структура талаптарына
итеү),
стиль
һыҙаттары нигеҙләнеп, моделен әҙерләү
(абстрактлыҡ, теүәллек, ҡыҫҡалыҡ,
шаблонлыҡ),
характерлы
тел
саралары. Рәсми эш ҡағыҙҙары
булараҡ инструкция. Инструкция
тексының йөкмәтке үҙенсәлеге һәм
структураһы. Уҡыу маҡсатында
инструкция текстарын ҡулланыу
Фәнни стиль (2с.)
Фәнни
стилдең
структур
элементтары һәм тел үҙенсәлектәре.
Проект яҡлауҙа оппонент телмәре.
Ҡулланыу сфераһы, функциялары,
телмәр
аралашыуының
типик
ситуациялары, телмәр бурыстары,
тел саралары.
62
Фәнни стилдең башҡа стилдәрҙән
айырмалы яҡтары. Уның структура
һәм йөкмәткеһенә талаптарҙы иҫәпкә
алып, фәнни стиль текстары төҙөү.
Фәнни стиль текстар йөкмәткеһен
анализлау һәм
уны
ҡайтанан
мәғлүмәти эшкәртеү: текста төп һәм
икенсел
мәғлүмәтте
билдәләү.
Фәнни стилдең төп жанрҙары: тезис, Фәнни стиль текстары йөкмәткеһен
конспект,
реферат,
конспект; таблица һәм схема төрөндә тәҡдим
уларҙың
үҙенсәлектәре.
Тезис, итеү
конспект, реферат, конспекттар яҙыу
үҙенсәлектәре
Публицистик
стиль
(3 с.)
Хаттар стиле (2с.)
Публицистик
стилдең
структур
элементтары һәм тел үҙенсәлектәре.
Публицистик
стиль:
ҡулланыу
сфераһы (күмәк коммуникация), төп
бурыс
(теге
йәки
был
ысынбарлыҡтағы
проблемағабилдәле
мөнәсәбәт
булдырыу маҡсатынан уҡыусы һәм
тыңлаусыларға тәьҫир итеү), стиль
һыҙаттары ( экспрессивлыҡ һәм
стандарттың
бәйләнеше),
характерлы тел саралары (лексик,
морфологик,
синтаксик).
Публицистик стилдең төп жанрҙары
(сығыш, мәҡәлә, интервью, очерк,
репортаж)
Публицистик
һәм
рәсми
эш
ҡағыҙҙары
стилен
текста
ҡулланылған ҡулланыу сфераһы, төп
бурыстары,
стиль
һыҙаттары,
характерлы
тел
сараларына
нигеҙләнеп таныу. сығыш, мәҡәлә,
интервью,
очерк,
репортаж
үҙенсәлектәрен
характерлау.
Публицистик
стиль
жанрҙарын
төҙөү: сығыш, мәҡәлә, интервью,
очерк, репортаж
Хаттар
стиленең
структур Хаттар
стиленең
структур
элементтары һәм тел үҙенсәлектәре
элементтарын һәм тел үҙенсәлектәрен
анализлау;
яҙыуҙа
орфография
ҡағиҙәләрен
һәм
пунктуацияны
ҡулланыу
ТЕЛ СИСТЕМАҺЫ (8 сәғәт)
Фонетика.
Графика.
Орфоэпия
(2 с.)
Лингвистиканың бүлеге булараҡ
фонетика һәм графика (ҡабатлау).
Орфография
(3 с.)
Лингвистиканың бүлеге булараҡ
орфография (ҡабатлау).
“Орфограмма” аңлатмаһына таянып
эш итеү.
Орфографияның принциптары
Өйрәнелгән
орфограммаларҙы
таныу.
Һүҙҙәрҙең (тамыр, ялғау) таныу һәм
ялғауҙарҙың
дөрөҫ
яҙылышын
үҙләштереү
Һүҙҙең лексик мәғәнәһе.
Бер мәғәнәле һәм күп мәғәнәле
һүҙҙәр.
Синоним, антоним, омонимдар.
Һүҙҙең лексик мәғәнәһен төрлө
ысулдар (тамырҙаш һүҙҙәр килтереү;
синоним, антоним һүҙҙәр табыу;
контекст буйынса һүҙҙең мәғәнәһен
Лексикология
(3 с.)
Фонетика. Графика. Орфоэпия
Һуҙынҡы һәм тартынҡы өндәр.
Сингармонизм.
Ассимиляция.
Диссимиляция. Ижек. Баҫым
63
Өндәр системаһын характерлау. Өн
һәм хәрефтең айырмалы яҡтарын
аңлау.
Һүҙҙәргә фонетик анализ
үткәреү. Фонетика, графика һәм
орфоэпия буйынса алған белемдәрен
һүҙҙәрҙе дөрөҫ әйтелеш һәм дөрөҫ
яҙыу практикаһында ҡулланыу
Күп мәғәнәле һүҙҙәр.
Диалект һәм әҙәби тел.
Үтелгәндәрҙе ҡабатлау.
Башҡорт
теленең
һүҙлектәре
Һүрәтләү
саралары.
Эпитет.
Сағыштырыу.
Метафора.
Синонимдар һәм уларҙы телмәрҙә
ҡулланыу. Грамматик синонимдар.
Телмәрҙә антитезаны файҙаланыу
табыу, аңлатмалы һүҙлек ярҙамында)
менән аңлатыу.
Бер мәғәнәле һәм күп мәғәнәле
һүҙҙәрҙе таныу, һүҙҙәрҙең тура һәм
күсмә мәғәнәләрен айырыу.
Синоним, антоним, омонимдарҙы
таныу; күп мәғәнәле һүҙҙәрҙе һәм
омонимдарҙы айыра белеү.
Диалекттарҙы
айыра
белеү;
диалектарҙың милли үҙенсәлектәрен,
әҙәби тел менән диалекттың айырма
яҡтарын билдәләү.
Башҡорт теленең һүҙлектәре менән
танышыуҙы дауам итеү. Уларҙы
практикала ҡулланыу. Тел һүрәтләү
сараларының телмәрҙә ҡулланыу
үҙенсәлектәрен билдәләү. Әҙәби
әҫәрҙәрҙә, текстарҙа ҡулланылған
һүрәтләү
сараларын
табыу,
үҙенсәлектәрен
аңлатыу.
Үҙ
телмәрендә һүрәтләү сараларын
ҡулланыу
МОРФОЛОГИЯ. ОРФОГРАФИЯ (22сәғәт)
Морфология
лингвистиканың
бүлеге
Морфология тел тураһындағы
фәндең бер бүлеге (ҡабатлау).
Һүҙҙең грамматик мәғәнәһе, уның
лексик мәғәнәһенән айырмалығы.
Башҡорт телендә һүҙ төркөмдәре
системаһы. Үҙ аллы һәм ярҙамсы
һүҙ тәркөмдәре
Һүҙҙең грамматик мәғәнәһе, уның
лексик мәғәнәһенән айырмалылығын
анализлау.Үҙ аллы һүҙ төркөмдәрен
таныу. Һүҙ төркөмдәрен таныу. Һүҙ
төркөмдәренә морфологи анализ
үткәреү.
Телмәр практикаһында төрлө төрҙәге
тел
аналихзы
үткәргәндә
морфология тураһында белемдәрҙе
ҡулланыу
Исем (ҡабатлау)
(5с.)
Һүҙ төркөмө булараҡ исем, уның
дөйөм
грамматик
мәғәнәһе,
морфологик билдәләре, синтаксик
функциялары.
Уртаҡлыҡ
һәм
яңғыҙлыҡ
исемдәр.
Башҡорт
телендә һан, килеш, исемдәрҙең
эйәлек һәм хәбәрлек категориялары
Һүҙ төркөмө булараҡ исем, уның
дөйөм
грамматик
мәғәнәһе,
морфологик билдәләре, синтаксик
функциялары буйынса үтелгәндәрҙе
ҡабатлау, нығытыу.
Сифат (ҡабатлау)
(4с.)
Һүҙ төркөмө булараҡ сифат.
Морфологик билдәләре, синтаксик
функцияһы. Төп һәм шартлы
сифаттар.
Сифат
дәрәжәләре;
сифаттарҙың яһалышы, уларҙың
дөрөҫ яҙылышы
Һүҙ төркөмө булараҡ сифат.
Морфологик билдәләре, синтаксик
функцияһын ҡабатлау. Телдән һәм
яҙма телмәрҙә сифаттарҙы дөрөҫ һәм
урынлы ҡулланыу
Алмаш
(ҡабатлау) (5с.)
Һүҙ төркөмө булараҡ алмаш, уның
морфологик билдәһе, синтаксик
функцияһы.
Алмаштарҙың
һөйләмдәге
роле.
Алмаш
Һүҙ төркөмө булараҡ алмаш, уның
морфологик билдәһе, синтаксик
функцияһын ҡабатлау, системаға
килтереү
(3 ч)
64
төркөмсәләре.
үҙгәреше
Ҡылым
(ҡабатлау) (5с.)
Алмаштарҙың
Һүҙ төркөмө булараҡ ҡылым, уның
морфологик билдәһе, синтаксик
функцияһы. Үҙ аллы һәм ярҙамсы
ҡылымдар.
Ҡылымдың
һөйкәлештәре, ҡылым күләмдәре,
рәүешлеге. Ҡушма ҡылым
Һүҙ төркөмө булараҡ ҡылым, уның
морфологик билдәһе, синтаксик
функцияһын ҡабатлау. Телдән һәм
яҙма телмәрҙә ҡылымдарҙы дөрөҫ
ҡулланыу
СИНТАКСИС. ПУНКТУАЦИЯ (11 сәғәт)
Синтаксис тураһында төшөнсә.
Синтаксик буйынса үтелгәндәрҙе
Лингвистика
бүлеге
булараҡ Пунктуация тураһында төшөнсә.
ҡабатлау, системаға килтереү. Баш
синтаксис
Тыныш билдәләре һәм уларҙың
һүҙҙең
морфологик
билдәләре
һәм
функциялары. Синтаксис берәмеге
буйынса һүҙбәйләнеште таныу;
пунктуация
булараҡ һөйләм һәм һүҙбәйләнеш.
һүҙбәйләнештә
эйәртеүле
(ҡабатлау).
Һүҙбәйләнеш һәм уның билдәләре.
бәйләнештең
төрҙәрен
таныу:
Һүҙбәйләнеш
Морфологик билдәләре буйынса
ярашыу, башҡарылыу, йәнәшәлек,
(9 с.)
һүҙбәйләнеш
төрҙәре.
һөйкәлеү; һүҙбәйләнештәр менән
Һүҙбәйләнештә һүҙҙәрҙе бәйләү
ҡушма
һүҙҙәр
араһындағы
саралары.
Һүҙбәйләнештәргә
айырмаларҙы таныу.
синтаксик анализ
Һүҙбәйләнештәрҙең
төҙөлөү
нормаларын ҡулланыу.
Һөйләмдең төп билдәләрен, телдән
һәм яҙма телмәрҙә һөйләмде биҙәү
сараларының
төп
билдәләрен
характерлау; тыныш билдәләренең
функцияһын айырыу.
Һүҙбәйләнештәргә
синтаксик
анализ, һөйләмдәргә синтаксик һәм
пунктуацион анализ үткәреү; төрлө
төрҙәге тел анализы башҡарғанда
һәм
телмәр
практикаһында
синтаксис буйынса белемдәрен
ҡулланыу
Уҡыусыларҙың
Үтелгән материалдарҙы ҡабатлау,
белемдәрен
контроль эш яҙҙырыу, алынған
тикшереү
һәм
белемдәрен коррекциялау буйынса
үтелгәндәрҙе
эштәр башҡарыу
ҡабатлау
(2 с)
68 сәғәт
65
66
